«vismut-surma telluridlari asosidagi yarimo’tkazgichli plyonkalarning tenzorezistiv xususiyatlarini tadqiq etish»

1.3§ Yupqa plyonkali yarim o‘tkazgichli tenzoo‘zgartirgichlarning tenzorezistiv xossalari
Yupqa plyonkali yarimo‘tkazgichli sezgir elementlarni olishning asosiy metodikasi materiallarni vakuumda termik bug‘latish metodi bo‘lib, unda neytral dielektrik tagliklarda bug‘latilgan material kondensatsiyalanadi, ya’ni o‘tiradi. Ge, Si, Bi, Te, InSb, GaSb, PbS, CdS, CdSe, BiSb, Bi₂Te₃, Sb₂Te₃ va boshqa yarimo‘tkazgich materiallaridan olingan yupqa plyonkali tenzosezgir elementlar ana shunday usulda olingan. Natijada materiallarning tenzorezistiv xossalarini tekshirish materiallarning tenzosezgirlik koeffitsiyenti (TSK)ni aniqlash bilan boshlanadi.
Bundan tashqari, ta’kidlash joizki, (Bi,Sb)₂Te₃ materiallaridan olingan tenzoo‘zgartirgichlarda tenzosezgirlik koeffitsiyentining rekord (K=6,510⁵) natijalari olingan [7,8]. Biroq amalda ishlatilishi bunday muhitlarning ishlatilishi ular unikal xossalarining takrorlanmasligi bilan sekin bormoqda.
Yuqoridan qayd qilingan bir jinsli bo‘lmagan binar birikmalardan tayyorlangan yupqa plyonkali tenzodatchiklarning xarakteristiklaridan ko‘rinayaptiki, bug‘latish va kondensatsiya texnologiyasining o‘zgartirilishi bilan tenzoo‘zgartirgichning tenzosezgirligini o‘zgartirish mumkin.
Yarimo’tkazgichli Vismut-surma telluridlari asosidagi yupqa plyonkadan tayyorlangan tenzoo‘zgartirgichlar, ko‘pgina hollarda alyuminiy qotishmalaridan tayyorlangan detallarning sirtlarini deformatsiyalashda qo‘llaniladi.
1.2-jadval
Ayrim tenzorezistiv materiallarning tavsiflovchi kattaliklari

Namuna materiali	Tenzosezgirlik koeffitsiyenti (TSK)	Qarshilikning temperatura koeffitsiyenti (QTK), grad^-1
Bi	20÷22	1,510^-3
n-InSb	10÷56	(10÷30) 10^-3
n-GaSb	71÷74	(0,02÷0,06) 10^-3
Bi2Te3	256	(1,2÷3)10^3
Sb2Te3	150	110^3

O‘tgan asrning 40-yillar boshlarida V95 qotishmadan tayyorlangan datchik ishlab chiqarilgan (1.3-jadval). U sanoatda ko‘p sohalarda ishlatilmoqda, xususan D16T qotishmadan foydalanilib tayyorlangan datchik asosiy konstruksion material sifatida aviatsiya texnikasida ishlatilmoqda. O‘ta pishiq alyuminiy qotishmalaridan tayyorlangan V-95 yoki D-16T datchiklarni ko‘rib o‘taylik.

1.3-jadvalda qotishmaning tarkibi va fazalari keltirilgan. Al-Zn-Mg-Cu qotishma sistemasida to‘rtlangan faza hosil bo‘lmaydi. Bunda uchlangan sistema qotishmalaridagi fazalar kuzatiladi [7, 8]. Al-Zn-Mg-Cu, % dan tayyorlangan qotishmalar sistemasining sanoatdagi takribi [8]

1.3-jadval