«veterinariya farmatsevtikasi» kafedrasi

Dorivor moddalarning bioretseptorlarga ta'siri. Organizmdagi impulslarning uzatilishi gormonlar, mediatorlar, neyropeptidlar va hujayralarning bioretseptorlari bilan o'zaro ta'sir qiladigan boshqa biologik faol moddalar (ligandlar) ishtirokida amalga oshiriladi. Ikkinchisi - hujayra membranasi makromolekulalarining qismlari (masalan, oqsil va peptid gormonlar retseptorlari) yoki hujayra ichidagi tuzilmalar (steroid gormonlari retseptorlari). Retseptorlar ligand bilan barqaror aloqani ta'minlaydigan faol markazning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Dissosatsiyalanuvchi ligand-retseptorlari kompleksining shakllanishi retseptor konformatsiyasining o'zgarishiga olib keladi va shu bilan ko'p bosqichli jarayonlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Masalan, postsinaptik membranalarning xolinergik retseptorlari bilan bog'laydigan atsetilxolin vositachisi ularning depolarizatsiyasini keltirib chiqaradi. Bu esa xususan, skelet mushaklarining qisqarishini aniqlaydi.
Xujayra bioretseptorlarni sezgi retseptorlari bilan aralashtirib yubormaslik kerak - maxsus stimullarni (yorug'lik, tovush, harorat va h.k.) olish uchun mo'ljallangan maxsus morfologik shakllanishlar.
Bioretseptorlar nafaqat endogen, balki ekzogen ligandlar - farmakologik vositalar, shu jumladan dorivor moddalar ham o'zaro ta'sir qilishi mumkin. Bioretseptor va farmakologik vosita o'rtasida bog'lanishning shakllanishi faqat ular o'rtasida kattaliklar, fazoviy konfiguratsiya, elektr zaryadlarining taqsimlanishi ma'lum bo'lgan moslik mavjud bo'lganda sodir bo'lishi mumkin. Masalan, ekzogen ligandning musbat zaryadi mos kelishi kerak. Bioretseptorlarning salbiy zaryadi qutbsiz radikallari retseptorning gidrofob hududlariga bog'lanishi mumkin Farmakologik moddaning bioretseptor bilan bog'lanish qobiliyati uning vositasini (ikkinchisiga yaqinligini) aniqlaydi.
Farmakologik moddaning yana bir o'ziga xos xususiyati ichki faollik bo'lishi mumkin - ligandning bioretseptor bilan birlashgandan so'ng, bioretseptor yoki uning tarkibiga kiruvchi makromolekulaning fazoviy konfiguratsiyasini (konformatsiyasini) o'zgartirish qobiliyati. Retseptor yoki makromolekulaning konfiguratsiyasining o'zgarishi maqsadli hujayralarga ma'lum ta'sir shaklida amalga oshiriladigan ketma -ket reaktsiyalarning butun zanjirini keltirib chiqaradi, bu esa o'z navbatida tana funktsiyalarini boshqarishning turli mexanizmlarini ishga solishi mumkin. Natijada, hujayralar, organlar yoki funktsional organ tizimlari darajasida farmakologik ta'sir kuzatiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, dorivor modda ta'siri ostida faollashtiruvchi jarayonlarni ko’rish mumkin. Masalan, bronxial silliq mushaklarning spazmiga karbaxolin, ularning bo'shashishiga esa eufillin sabab bo'lishi mumkin. Shunday qilib, farmakologik (va terapevtik) ta'sirga faqat bioretseptorga yaqinligi aniq bo'lgan moddalar sabab bo'ladi. Agar ular yetarlicha ichki faollikka ega bo'lsa, ularni agonistlar yoki mimetika deb atashadi. Aksincha, bioretseptorga yaqinligi yuqori va ichki faolligi past bo'lgan moddalar antagonistlar yoki blokerlar deb ataladi, chunki ular bioretseptor konformatsiyasida o'zgarishlarga olib kelmasdan, endogen va (yoki) ekzogen agonist ligandlarning o'zaro ta'sirini oldini oladi. Eskirgan - "litik modda" atamasi, ba'zida "bloker" atamasi o'rniga ishlatiladi. Farmakologik vositalar ta'sirida "ikkilamchi" yoki "soqov" retseptorlari ma'lum qiymatga ega bo'lishi mumkin. Bu dorivor moddalar birlashadigan, ammo hech qanday farmakologik ta'sir ko'rsatmaydigan makromolekulalar sohalari. Bunday "bog'lanish joylari" qon plazmasi oqsillarida eng ko'p ifodalanadi, lekin ularni to'qimalarda ham uchratish mumkin. Retseptorlar bilan bog'lanish erkin dori moddasi kontsentratsiyasining pasayishiga olib keladi, bu esa terapevtik ta'sirning pasayishiga olib kelishi mumkin. Dori vositalarining retseptor darajasida o'zaro ta'siri ko'pincha turli natijalarga olib keladi. Agar ikkita agonist bir turdagi bioretseptor bilan reaksiyaga kirishsa, ularning ta'siri umumlashtiriladi. Masalan, pilokarpin va karbaxolinning ko'z ichi bosimiga ta'sirini umumlashtirish mumkin. Aksincha, agar tananing funktsiyasini bir xil yo'nalishda o'zgartiradigan ikkita dorivor modda har xil bioretseptorlarga ta'sir qilsa, dorilardan birining ta'sirini kuchaytirish (sezilarli darajada kuchaytirish) mumkin. Xususan, dopamin retseptorlari bilan o'zaro ta'sir qiluvchi droperidol markaziy asab tizimidagi opiat retseptorlarini faollashtiruvchi fentanilning analgitik ta'sirini kuchaytiradi.
Agar ikkita ligandning, masalan, dorilarning antagonizmi bir xil turdagi bioretseptorlar darajasida amalga oshsa, bu hodisa raqobatbardosh antagonizm deb ataladi. Shunday qilib, H₁-retseptorlari blokerlari demidrol gistaminning gipotenziv ta'sirini yo'q qiladi. Antagonistning bioretseptorlarga ta'siri teskari bo'ladi va uning ishtirokida agonist (gistamin) uning konsentratsiyasi demidrol yo'qligidan sezilarli darajada yuqori bo'lgan taqdirdagina ta'sir ko'rsatishi mumkin. Sulfonamidlar va para-aminobenzoy kislotasi (PABA) o'rtasida ham raqobatbardosh antagonizm kuzatiladi. Sulfonamidlar PABA ning mikroorganizmlar tomonidan sintez qilingan digidrofolik kislotaga kirishini tusqinlik qiladi, lekin agar muhitda PABA kontsentratsiyasi yetarlicha yuqori bo'lsa (bir vaqtning o'zida novokainni yuborish, infektsiya markazida yiring borligi), sulfanilamidlarning mikroblarga qarshi ta'siri zaiflashadi yoki butunlay yo'qoladi, chunki digidrofolik kislota sintezida ishtirok etadigan fermentlarning yaqinligi sulfanilamidga qaraganda PABAga yuqori bo'ladi.
Agar bloker retseptor bilan qaytarilmas reaksiyaga kirsa va u bilan kovalent aloqalar orqali bog'lansa, muvozanatsiz antagonizm haqida gap boradi. Ular qo'shinning asetilxolinesteraz fermentini va fosforli boshqa organik birikmalarni qaytarib olmaydilar. Asetilxolinning bu ferment bilan o'zaro ta'siri va mediatorning gidrolizlanishi faqat fermentning yangi molekulalari blokerlardan atsetilxolinesteraza reaktivatorlari (dipiroksim va boshqalar) yordamida sintez qilinishi yoki chiqarilishi natijasida mumkin bo'ladi.