Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Metodikasi. Multimediali kompyuter texnologiyacining ta‘lim-tarbiya berish metodikasini baën qilishdan oldin uning quyidagi ikki jihatiga e‘tibor berish kerak:

1. 
   agar u yoki bu multimedia vositasi tarbiyalanuvchilarga bayon etib borilmasdan namoyish etilsa, u oddiy multfilm bо‗lib qoladi.
   
2. 
   agar tarbiyachi multimedia vositasini namoyish etish davomida uni tahlil etib (tushuntirib, bayon etib) borsa, ta‘lim jarayonini aks ettirib, multimedia texnologiyasiga aylanadi.
   

Shuning uchun, MTMlar sharoitida kompyuterlardan ta‘lim-tarbiya jarayoniga foydalanish metodikasini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Tarbiyachi va tarbiyalanuvchi о‗rtasidagi dialog texnologik haritaga kiritilgan reja asosida olib boriladi.
Agar MTMdagi kompyuterlar soni 5-6 dan ortiq bо‗lsa, mashg‗ulot frontal ravishda, bitta bо‗lsa, undan navbatma-navbat foydalanilgan holda о‗tkaziladi. Bunday holda taklif etilgan birinchi tarbiyalanuvchi tarbiyachi tomonidan berilgan savolga tо‗g‗ri javob bera olmasa, ikkinchisidan sо‗raladi. Agar MTMlarda proyektor va ekran (yoki elektron doska) bо‗lsa, tarbiyachi mashg‗ulotni
―kompyuter-elektron doska‖ usulidan foydalanib olib boradi. Bu holda (MTMda
bitta kompyuter bо‗lgan hol) kompyuter xotirasidagi о‗rganiladigan material

elektron doskaga chiqarilib tarbiyachi guruhning barcha bolalari bilan muloqotda bо‗ladi. Mashg‗ulot davomida о‗rganiladigan materialning har bir bо‗lakchasini tarbiyalanuvchilar javoblaridan keyin tarbiyachining о‗zi xulosalab boradi.

Kompyuterda bajariladigan elementar matematik amallarni tarbiyachi nazorati asosida tarbiyalanuvchilarning о‗zlari mustaqil bajaradilar va о‗zlarining kompyuter savodxonliklarini rivojlantirib boradilar.
Kompyuter-an‘anaviy mashg‗ulotlarda foydalaniladigan tarqatma materiallarni о‗rnini bosa oladi. Masalan, an‘anaviy usulda harflar va raqamlar tarqatma material sifatida karton qog‗ozdan tayyorlanib kelinadi. Multimedia texnologiyasida esa, ular monitor ekranida tayyor holda kо‗rsatiladi. Odatdagi mashg‗ulot qо‗llanmasi о‗rnini elektron qо‗llanma bosa oladi [126].
15-20 daqiqali ikkinchi bosqich (dam olish bosqichi)dan sо‗ng, uchinchi bosqichda birinchi bosqichda kompyuterdan foydalanib, о‗rganilgan mate-riallar savol-javob asosida mustahkamlanadi va tarbiyalanuvchilarning bilimlari baholanadi. Mashg‗ulot oxirida uyga vazifa beriladi. Tarbiya-lanuvchilarga uyga beriladigan topshiriqlar kundalik turmushda uchraydigan masalalardan bо‗lishi maqsadga muvofiq. Masalan, hovlidagi daraxtlarni sanab kelish, qaychi yordamida qog‗ozdan uchburchak, tо‗rtburchak shakllarini, ―A‖ harfini yasab kelish kabi topshiriqlar beriladi.
Multimedia texnologiyasidan foydalanib mashg‗ulot о‗tkazishda analogiya metodidan foydalanish samarali natija beradi. Masalan, kompyuterning tashqi qurilmasini о‗rganishda televizor bilan taqqoslab tushuntirish mumkin. Kompyuterda yozuv ishlarini amalga oshirish mexaniq yozuv mashinasi bilan taqqoslanadi.
Sonlarning katta-kichikligi о‗rganilayotganda 1000 sо‗mlik pulning miqdori kattami yoki 500 sо‗mlik pulning miqdori kattami deb sо‗ralsa, 6-7 yoshli bolalar ushbu miqdor (son)larning farqini tezgina ayta oladilar.
Buyumlarning uzunlik-о‗lchovini о‗rganishda ―Ukangning bо‗yi balandmi yoki sening bо‗ying balandmi?‖, – deb savol qо‗yilsa, tarbiyalanuvchilarga
tushunchaning mohiyati tezda ayon bо‗ladi. Yoki ―Bir qavatli uy balandmi, ikki qavatli uy balandmi?‖, - deb savol qо‗yish mumkin.
Multimedia texnologiyasidan foydalanilgan mashg‗ulot (kompyuterli ta‘lim)da slayd, taqdimot va boshqa kо‗rgazmali vositalar tayyorlash va misollar tanlashda, eng avvalo bolalarga tanish bо‗lgan hodisalar, buyumlar, obyektlar, uy- rо‗zg‗or anjomlaridan, shuningdek, oiladagi kundalik jarayon va hodisalardan foydalanish kerak.
Masalan, 10 soni ichida ayirish amalini bajarishda tarbiyachi tarbiyalanuvchidan ―Onang senga 10 ta konfet berdi, shundan uchtasini ukangga berding. О‗zingda nechta konfet qoldi?‖,- deyilsa, kundalik turmushida uchrab turadigan masala bо‗lganidan bola ushbu masalani tez hal eta oladi. Shundan keyin monitor ekraniga chiqarilgan 10 ta ‖buyum‖dan 3 tasi ayirilsa, nechta ―buyum‖ qolishini aytib beradi.
Mashg‗ulotning texnologik haritasi. MTMlarning maktabga tayyorlov guruhlarida mashg‗ulotlar garchi dars shaklda о‗tkazilmasa-da, tarbiyachi u yoki bu mavzu materiali bо‗yicha о‗ziga mashg‗ulotning texnologik haritasini tuzib olishi kerak. Haritada mashg‗ulot mavzusi, maqsadi va vazifalari, mashg‗ulot mazmuni, mashg‗ulotni amalga oshirish texnologiyasi, kо‗tiladigan natijalar, kelgusi ishlar, uyga vazifalar aks etishi kerak (5-ilova).
Kompyuterli mashg‗ulotdan faqat MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlari(6-7yosh)da emas, balki о‗rta guruhlarda ham foydalanish mumkin. Bunday guruhlarda kompyuter ekraniga tarbiyachining izohi bilan turli qiziqarli tarbiyaviy о‗yinlar yoki bolalarning kundalik hayotiga doir kо‗rgazmalarni namoyish etish ham qо‗l keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta‘lim-tarbiyasiga qо‗yiladigan Davlat talablarida maktabga tayyorlov guruhi bolalarini savod chiqarishga tayyorlash, elementar matematik bilim berish va atrof-olamni о‗rganish, ta‘lim о‗yinlari yо‗nalishlari bо‗yicha quyidagilar qayd etilgan: nutq о‗stirish bо‗yicha nutq-tovush madaniyatini shakllantirish, ijodiy hikoya qilish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish, lug‗atini boyitishni jadallashtirish, matematika bо‗yicha son va sanoq, miqdor (kattalik), shakllar, fazoviy tasavvurlar,
vaqt haqida tasavvur hosil qilish. Ta‘limiy о‗yinlar bо‗yicha rangni top (ranglarni tо‗g‗ri ajratish), shaklni top (doira, kvadrat, uchburchak va boshqa shakllar), halqalarning shakli va ranglari bо‗yicha о‗yinlar, ekologiyaga oid о‗yinlar va turli xil an‘anaviy rivojlantiruvchi о‗yinlar, tabiat bilan tanishtirish bо‗yicha gulzorga ekskursiya, paxta dalasiga sayohat, kabutar singari qushlarni kuzatish, ularning xususiyatlari va farqi, havo va uning xossalari bilan tanishtirish, suv va uning xususiyatlari bilan tanishtirish kiradi.
Tarbiyalanuvchilarning bilimini baholash mezoni. Baholash – ta‘lim jarayonining ma‘lum bosqichida о‗quv maqsadlariga erishilgan darajasini oldindan belgilangan mezonlar asosida о‗lchash [11], natijalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir.
MTMlarining maktabga tayyorlov guruhi bolalarining bilimlarini aniqlash, beshta: ya‘ni о‗quv maqsadlariga asoslanganlik, haqiqiylik, haqqoniylik, ishonchlilik va qulaylik kabi tamoyillariga asoslanadi. MTM tarbiyachisi (pedagogi) bolalarning bilimini baholash jarayonida baholash tamoyillarini hisobga olishi shart.
Dissertant tomonidan MTM bolalarining bilimini baholash mezoni va undan foydalanish metodikasi ishlab chiqilgan [27]. Quyida uni amalga oshirish usuli keltiriladi.
MTMlarida 3 balli baho tizimidan foydalaniladi. MTMlarida multimediali kompyuterli ta‘limda bolalarning yoshi, rivojlanish darajasi va psixologiyasini hisobga olib, о‗tilgan materiallarni baholashda uchta test savoli qо‗yiladi. Bu yoshdagi bolalarga beshta savol qiyin bо‗lishi mumkin. Buni hisobga olgan holda testga uchta savol qо‗yib, uch balli tizimda baholanadi.
Tarbiyalanuvchilarning bilim darajalarini aniqlash mezoni quyidagicha: о‗rganiladigan material turi (yо‗nalishi)ga qarab 3 tadan 5 tagacha turli variantdagi dasturli о‗yin, taqdimot, slayd, yozuv, rasm, sxema, mashqlar va chizmalar savol tariqasida kompyuter xotirasiga kiritiladi. Tarbiyalanuvchilarga tо‗g‗ri javobni aniqlash topshiriladi va ularning bilim darajalari test sinovi yoki kompyuter
xotirasiga kiritilgan mashg‗ulot mavzusiga oid amaliy topshiriqlarni bajarish orqali aniqlanadi.
Agar tarbiyalanuvchi kompyuterda berilgan variantdagi uchta topshiriqdan barchasini tо‗g‗ri bajarsa, u holda unga ―a‘lo‖ bahoni ifodalaydigan 3 ball qо‗yiladi. Agar berilgan variantdagi ikkita topshiriqni tо‗g‗ri bajarsa, u holda
―yaxshi‖ bahoni ifodalaydigan 2 ball qо‗yiladi. Agar berilgan variantdan bitta topshiriqni tо‗g‗ri bajarsa, u holda tarbiyalanuvchiga ―qoniqarli‖ bahoni ifodalaydigan 1 ball qо‗yiladi. Agar berilgan variantdagi topshiriqni tо‗g‗ri bajara olmasa, u holda hech qanday ball qо‗yilmaydi. Bunday hollarda tarbiyachi tarbiyalanuvchi bilan qо‗shimcha shug‗ullanib, uning bilim darajasini aniqlash uchun qayta testga qо‗yishi kerak. Baho mezoni tо‗g‗risida tо‗la ma‘lumot [27] adabiyotda keltirilgan.

2.