Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

MTM bolalarining kompyuter savodxonligini shakllantirish. MTMlarida multimediali kompyuterli ta‘limni amalga oshirishning asosiy talablaridan biri – bolalarning kompyuter savodxonligini shakllantirish va ularni kompyuterda mustaqil ishlashini ta‘minlashdan iborat. Shuning uchun, tarbiyachi (pedagog) ushbu muammoga alohida e‘tibor qaratishi lozim.
Kompyuterning tuzilishi va undan foydalanish kо‗pgina adabiyotlarda bayon etilgan [6,9,29,38,37]. MTMlari tarbiyalanuvchilariga kompyuterning tuzilishini va undan foydalanishni juda sodda shaklda bayon etish maqsadga muvofiqdir.
Maktabgacha ta‘lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida elementar kompyuter savodxonlikni shakllantirish dolzarb vazifadir. Uning dolzarbligi: birinchidan,
―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da maktabgacha ta‘lim muassasalarini zamonaviy texnik vositalar bilan ta‘minlash, kompyuterlashtirish, tarbiyalanuvchilarga kompyuter savodxonlikni shakllantirish vazifasini qо‗yilganligi; ikkinchidan, hozirgi kunda jamiyatni shu jumladan, barcha maktabgacha ta‘lim muassasalarini kompyuter texnikasi bilan ta‘minlanishi; uchinchidan, multimedia texnologiyasining asosiy vositasisiz maktabgacha ta‘lim muassasalarida ushbu vazifani amalga oshirib bо‗lmasligi bilan belgilanadi.
MTM tarbiyachi (pedagog)larining kompyuter savodxonligi oliy о‗quv yurtlarida ―Informatika va axborot texnologiyalari‖ fanini о‗rganish jarayonida shakllantiriladi. MTMdagi ish faoliyati davrida esa, masofali ta‘lim tizimidagi maxsus kurslarga yozilish [5], viloyat va shahar miqyosidagi kompyuterlarni о‗rgatishga qaratilgan maxsus seminarlarda, malaka oshirish kurslarida qatnashish, nihoyat, mustaqil о‗rganish yо‗li bilan amalga oshiriladi. Eng muhimi va zaruri tarbiyalanuvchi (bola)larning kompyuter savodxonligini shakllantirish va undan foydalanish metodikasini ishlab chiqishdan iborat [29].
MTM tarbiyalanuvchilarida elementar kompyuter savodxonlikni shakllantirishda turli usullar(masalan, analogiya va modellashtirish)dan foydalanish mumkin. Bu usullardan foydalanilganda kompyuterning tashqi qurilmalarini о‗rganish va ulardan foydalanib amaliy ishlarni bajarish oson kechadi. О‗rganish jarayoni esa, bosqichma-bosqich amalga oshirilib, dastlab oddiy elementlardan boshlanadi, sо‗ngra murakkablariga о‗tiladi. Analogiya – kompyuterni televizor bilan taqqoslash asosida olib boriladi (hozirgi davrda barcha MTMlarida va har bir oilada televizorlar mavjud).
Tashqi о‘xshashlik:

1. 
   Tarbiyalanuvchilarga kompyuterda televizor ekraniga о‗xshash ekran borligi ta‘kidlanadi.
   
2. 
   Televizor ham, kompyuter ham ishlatish oldidan elektr tarmog‗iga ulanadi (tarbiyachi yoki pedagog bir vaqtning о‗zida kо‗rsatib boradi).
   
3. 
   Televizor antenna yordamida telemarkazdan yuborilayotgan tasvirlarni (ma‘lumotlarni) qabul qiladi. Kompyuter esa, uning xotirasiga kirgiziladigan ma‘lumotlar va axborotlarni qabul qiladi.
   
4. 
   Televizor maxsus pultlar orqali boshqariladi (kanallar va tovush о‗zgartiriladi). Kompyuter esa, maxsus tugmachalar va ―Sichqoncha‖ orqali boshqariladi. Bularni ham tarbiyachi bir vaqtning о‗zida kо‗rsatib boradi.
   
5. 
   Televizorda DVD qurilmasi yordamida kompakt disklardagi tasvirlarni qayta kо‗rsatish mumkin. Kompyuterda esa, kompakt disklardan tashqari, uning xotirasiga kiritilgan tasvirlarni qayta kо‗rsatish mumkin.
   
6. 
   Televizorda yozuv ishlarini bajarib bо‗lmaydi, kompyuterda esa, klaviatura yordamida yozuvlarni yozish mumkin (tarbiyalanuvchilarga klaviatura qurilmasi kо‗rsatiladi). Printer qurilmasi esa, yozuvlarni chop etib beradi (printer qurilmasi ham kо‗rsatiladi). Televizor ekranida markaz yuborayotgan turli xil о‗yinlarni (masalan, stadiondan futbol о‗yinini) kо‗rish mumkin. Kompyuter monitorida esa, uning xotirasiga kiritilgan dasturdagi va Internetdan olingan turli xil о‗yinlar kо‗rsatiladi (tarbiyachi biror-bir kompyuter о‗yinini namoyish etadi).
   
   1. 
      Tarbiyachi kompyuterning afzalliklarini kо‗rsatadigan yana bir nechta taqqoslashlar keltiradi. Jumladan:
      
      1. 
         Tarbiyalanuvchining daftariga chizgan rasmi harakatlanmaydi (statik holat). Kompyuter xotirasidagi rasm harakatlanib turishi mumkin (animatsiya).
         
      2. 
         Tarbiyalanuvchi daftariga 15-20 ta rasm chizganda daftari tо‗lib qoladi. Kompyuter esa, minglab rasmlarni xotirasida saqlashi mumkin.
         
      3. 
         Tarbiyachi ―A‖ harfini doskaga yozib kо‗rsatadi va ma‘lum vaqtdan keyin u о‗chirib tashlanadi. Kompyuterga kiritilgan ―A‖ harfi uning xotirasida uzoq vaqt saqlanib turadi va istalgan vaqtda ochib kо‗rsatilishi mumkin.
         
      4. 
         Tarbiyalanuvchi geometrik shakllar – uchburchak, tо‗rtburchak, kо‗pburchaklarni chizish uchun kо‗p vaqt sarflaydi, kompyuterda bu jarayon qisqa vaqtda va oson bajariladi.
         
   2. 
      MTM tarbiyalanuvchilarining yoshiga mos kompyuter qurilmalari bilan tanishish va ishlash algoritmi beriladi hamda ishlash jarayoni о‗rgatiladi. Jumladan, kompyuterda ishni boshlash uchun:
      

1. 
   dastlab u elektr tarmog‗iga ulanadi;
   
2. 
   о‗zini-о‗zi tekshirish amali bajariladi;
   

v) operatsion tizim yuklanib, maxsus belgi kiritiladi va viruslar ta‘siri tekshiriladi;
g) ―Sichqoncha‖ yordamida kompyuterda belgilangan vazifalar bajariladi;
d) belgilangan vazifalar bajarilib bо‗lingach, yuklangan dasturlarning ishlashi tо‗xtatiladi, kо‗rsatuv oynasi va boshqaruv qismi о‗chiriladi;
ye) kompyuter elektr tarmog‗idan uziladi.
Yuqoridagilar MTM tarbiyalanuvchilari uchun о‗rgatilishi kerak bо‗lgan minimal elementar bilimlardir (yosh bolalarga kompyuterning ichki tuzilishi о‗rgatilmaydi).
V. Ma‘lumki, MTMlarining tarbiyalanuvchilarida elementar kompyuter savodxonlikni shakllantirish deganda, yuqoridagilardan tashqari, ularning amaliy faoliyati va kompyuterda ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishda amaliy malakalarini shakllantirish kо‗zda tо‗tilgan. Tabiiyki, ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishda tarbiyalanuvchilar birdaniga klaviaturadan yoki
―Sichqoncha‖dan foydalana olmaydilar. Buning uchun, ular dastlab о‗z malakalarini oshirishlari kerak. Tarbiyalanuvchilarning malaka oshirishlari quyidagicha amalga oshiriladi:
MTM sharoitida klaviaturaning kattalashtirilgan modeli va ―Sichqoncha‖ning о‗ziga о‗xshash modeli tayyorlanadi. Tarbiyachi dastavval tarbiyalanuvchilarni klaviatura modelida mashq qildiradi. Jumladan, ularni harflarni va kompyuterni boshqarishga tegishli tugmachalarni birin-ketin barmoqlari bilan bostirib chiqadi va tushuntirib boradi. Sо‗ngra tarbiyalanuvchilar ―Sichqoncha‖ modeli bilan mashq qiladilar.
Bunda ―Sichqoncha‖ modeliga ulangan kо‗rsatgichlar kompyuter ekraniga о‗xshash va vertikal joylashtirilgan taxtaning tarbiyachi belgilab bergan nuqtasiga olib boradi. Shundan keyin, tarbiyalanuvchilar tarbiyachi yoki pedagog nazorati ostida haqiqiy klaviaturada va ―Sichqoncha‖ bilan ishlashga о‗tadilar. Dastlab klaviaturada biron-bir harfni, masalan, ―A‖ harfiga mos tugmachani bosib, uni kompyuter ekranida hosil qilish bо‗yicha mashq bajaradilar va ekrandagi harflarni printerdan chiqaradilar.
Tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligini shakllantiri-lishdan asosiy maqsad ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishda kompyuterdan foydalanishga qaratilgani sababli, tarbiyachi о‗zining nazorati ostida ―Sichqoncha‖ yordamida turli ta‘lim о‗yinlarini, matematik amallarni, ekologik topshiriqlarni va shularga о‗xshash vazifalarni bajartirishga о‗tadi. Tarbiyalanuvchilar ―Sichqoncha‖dan
foydalanish bо‗yicha tо‗la amaliy malaka va kо‗nikma hosil qilganlaridan sо‗ng mustaqil ish bajara boshlaydilar. Bu holda ham tarbiyachi ularning ishini doimiy kuzatib turadi.
D. MTM tarbiyalanuvchilarida kompyuter savodxonligini shakllanti-rishning yana bir qulay tomoni shundan iboratki, multimedia texnologiyasidan foydalanish jarayonida tarbiyalanuvchilarning bilimini baholash ham kompyuter xotirasiga kiritilgan test savollari, rasmlar, о‗yinlar, mashqlar, taqdimotlar orqali amalga oshiriladi. Bu holda tarbiyalanuvchilar berilgan savollarga tо‗g‗ri javob topishlari shart. MTMlarida masofali ta‘lim texnologiyasidan foydalanish jarayonida ham kompyuterdan foydalanish qо‗l keladi. Internetdan foydalanish tarbiyachining bevosita nazorati va kо‗rsatmasi asosida о‗tkaziladi.
Kompyuterni televizorga taqqoslash jarayonida tarbiyalanuvchilarga DVD qurilmasi, uning pulti va undan foydalanish kompyuter bilan ta‘minlanmagan ba‘zi bir MTMlaridagi tarbiyachi-pedagoglarga multimedia texnologiyasidan foydalanishda qо‗l keladi, ya‘ni ta‘lim muassasasi kompyuter bilan ta‘minlangunga qadar vaqtinchalik ta‘lim-tarbiya jarayonida televizor va DVDdan foydalanib turiladi. Buning uchun, u yoki bu yо‗nalish bо‗yicha ta‘lim materialiga tegishli kompakt disk tayyorlash kifoY.
Kompyuterli mashg‗ulotlar an‘anaviy mashg‗ulotlarga nisbatan qiziqarli о‗tadi, hatto passiv bо‗lgan tarbiyalanuvchilar ham kompyuterli mashg‗ulotlarda faol qatnashadilar. Masalan, ―Turnacha‖ MTMidagi faol bо‗lmagan tarbiyalanuvchilar, kompyuterda о‗rganiladigan о‗yinni kuzatib, tarbiyachiga bu tо‗g‗rida savol bera boshladilar. Bu esa, faol bо‗lmagan tarbiyalanuvchilarning о‗rganiladigan material (о‗yin)ga qiziqishlari oshganini bildiradi.