Uzbekiston respublikasi

Kitob va kitobatchilik. Kitob madaniy taraqqiёtning ilk bosqichida yuzaga kelgan badiiy va ilmiy tafakkur mah’sulidir. Kitobning ilk kwrinishini bugungi kitob shaklida tasavvur qilib bwlmaydi.
Kitob yaratish uzoq tarixga ega. Ёzish uchun eng qadimgi materialdan biri tosh bwlib, ёzuv asbobi sifatida tosh pichoq ishlatilgan. Bibliyada - “Chiqish” kitobida Wnta Amr twg’risidagi h’ikoya bor. Bu h’ikoyada birinchi marta toshga wyib ёzilgan ilk ёzuv twg’risidagi malumot uchraydi. Ammo bu kitob qachon ёzilgani twg’risida malumotga ega emasmiz.
Loy taxtachalar. Bizga etib kelgan kitob namunalari shumerlar yaratgan “loy kitoblar”dir. Bu kitoblar miloddan oldingi twrtinchi ming yillik wrtalariga oiddir. Shumerlarning mixxati Yaqin Sharq va Kichik Osiё mamlakatlarida keng tarqalgan.
XIX asr oxirida amerikalik olimlar qadimgi shumerlarning Nippur shah’ridan mixxatda bitilgan bir necha mingta lavh’a topganlar. Nippur taxtachalari 62 xonaga joylashtirilgan ekan. Bu kutubxona kutilmagan kashfiёt bwldi. Ammo kutubxona olimlarni tashvishga solib qwydi. Chunki lavh’alar - taxtachalarning uvalanib ketish xavfi bor edi. Taxtachalarni zax erdan chiqarib olib, quёshda quritdilar, keyin olovda pishirdilar.
Olimlar shumer kutubxonalarini fan tarmoqlariga ajratib tasnif qildilar. Birinchi turi - qishloq xwjaligiga oid edi. İkkinchi turi - maktabga tegishli matnlar (maktab wquvchilari uchun daftar vazifasini bajargan taxtachalar). Bir qism matnlar shoh’ saroyi xwjaligiga oid h’ujjatlar bwlib, kemani tuzatishga yuborilgan qullar miqdori twg’risida. Bir qism kitoblar - matematika, tarix fanlariga aloqador edi. Shumer matematiklari teoremalarni isbotlashni bilganlar. Masalan, taxtachalarning birida uchburchak isbotlangan bwlsa, ikkinchisida - fanda Evklid nazariyasi nomi bilan malum bwlgan nazariya isbotlangan. Shuningdek, dori tayёrlashga oid retsept ёzilgan taxtachalar h’am topilgan. Dori tayёrlashda ishlatiladigan wsimliklar, h’ayvonlar turlari va azolari, mineral moddalarni ёzib qoldirganlar.
Qadimgi shumerlarning mif va afsonalarini, maqol va matallarini wz ichiga olgan kwplab taxtachalar h’am bor. Masalan, “Gilgamish” dostoni shular jumlasidandir. Bibliyadagi “Twfon” afsonasi h’am aslida “Gilgamish” dostonida bor ekanini olimlar isbotlaganlar.
Nemis musiqashunosi K. Zaks shumer taxtachalari bilan qiziqib qoldi. Unda shumerlarning “İnsoniyatning paydo bwlishi h’aqida”gi rivoyat bilan birga, “musiqa ёzuvi” deb h’isoblanadigan mixxat belgilari mavjud ekan. Olimning fikriga kwra, bu taxtachada arfa uchun kuy ёzilgan bwlib, rivoyat musiqa jwrligida ijro wqilgan.
Ossuriya podshoh’i Ashshurbannipalning kutuxonasi qadimiy zamonlardan qolgan noёb ёdgorlikdir. U wzi twg’risida shunday ёzadi: “Men, Ashshurbannipal, Nobu donoligiga erishdim, jamiki xattotlik sanatini wrgandim, barcha ustalarning barcha bilimlarini wzlashtirdim. Kamon otishni, ot va jang aravasida yurishni wrgandim, jilov tutishni bildim... Donishmand Adapning h’unarini wrganib, xat ёzish sanatining yashirin sirlarini ochdim, men iloh’iy va zaminiy koshonalar h’aqida wqib, ular xususida fikr yuritdim. Men xattotlarning majlisida qatnashdim... Men tezda tushunish qiyin bwlgan kwpaytirish va taqsimlashdek murakkab masalalarni echdim”.
Bu parcha, h’aqiqatan h’am, Ashshurbannipalning wz qwli bilan ikkita sopol taxtachaga ёzilgan. Bu shoh’ bundan ikki yarim ming yil muqaddam Ossuriya poytaxti Naynavoda benih’oya kwp kitob twpladi. Ashshurbannipal xattotlarini turli mamlakatlarga yubordi. Xattotlar qadimiy kitoblarni qidirib, nusxa kwchirdilar. Kitoblarning kwpida nusxaning asliyatga twg’riligini isbotlovchi dastxat bor edi: “Qadimiy kitob aslidan kwchirilgani twg’ri va solishtirilgan”. Bazi asliyat namunalari juda qadimiy bwlganligi sababli ayrim belgilari wchib ketgan taqdirda h’atto “wchib ketgan”, ”bilmayman”, deb belgi qwygan.
Naynavoning taqdiri malum: Bobil va Midiyaning birlashgan qwshinlari shah’arni er bilan yakson qilib, shah’arga wt qwydi. Shah’arda bir necha kun davomida alanga kwtarilib turdi, wlganlarning h’isobi cheksiz edi. Shah’ar wrnida sah’ro paydo bwldi.
Wtgan asr wrtalarida ingliz arxeologi O.Leyard Naynavo xarobalari wrnida arxeologik qazuv ishlari olib bordi. Hashamatli saroylar, eh’romlar Bobil xalqining yuksak madaniyatidan darak berardi. O.Leyard va uning sadoqatli shogirdi O.Rassam saroy ertwlasidan ёng’indan omon qolgan kitoblarni topdilar. Taxtachalar ertwlaga ag’nab ёng’indan omon qolgan ekan. Taxtacha–kitoblar qutilarga joylanib, Londonga jwnatildi.
Bu kitoblarni wrganib chiqish uchun kwp meh’nat talab qilindi. Bu ishga turli mamlakat olimlar qwshildilar.
Malum bwlishicha, bu erda bir necha tillarda h’ar xil adabiёtlar saqlanib qolgan edi (jumladan, shumer tilida h’am): astronomik kuzatuvlar natijasi va tabobat h’aqidagi risola, Ossuriya podshoh’larining solnomalari, diniy mazmundagi kitoblar, miflar va h’.lar. Xalq og’zaki ijodi namunalarini wz ichiga olgan “Qalbni larzaga soladigan mungli qwshiq” h’am diqqatga sazovor edi. Bu kitobda ёlg’izlik tufayli og’ir musibatni boshidan kechirgan odamning qayg’uli kechinmalari, h’issiёtlari kuylangan.
Bobilliklar ёzuv uchun yupqa twrtburchak loy taxtachalardan foydalanganlar. Swzlarni uch qirrali usulda yumshoq loy yuzasiga wyib ёzganlar. Keyin taxtachalarni quёshda quritganlar. Arxeologlar bunday loy taxtachalar “kutubxona”larini topganlar.
Hozirgi Turkiya va Suriyaning shimolida qadimda Xet xalqi yashagan. Wtgan asrning boshlarida (1907 yili) nemis olimi G. Vinkler Bwg’ozkwldan olib borilgan qazilma vaqtida 10 mingdan ortiq sopol taxtachalarni topdi. Taxtachalar bobil tilida ёzilgan edi. Bu taxtachalar Xet davlati h’ududidan topildi. Ayniqsa, firavn Ramses 11 ning Xet shoh’iga ёzgan maktubi jiddiy voqea bwldi. Taxtachada Misr va Xet davlatlari wrtasidagi shartnoma h’aqida swz yuritilgan edi.
Xet kitoblari diniy aqidalar, matematika, h’uquqshunoslik, tarix va boshqa fan soh’alariga oid edi.
Kwpincha singan idish parchalariga, sopollarga esdalik uchun belgilar qwyganlar, h’isob–kitoblarni ёzib borganlar. Hatto xarid qilinadigan narsalar rwyxatini tuzganlar.