Uzbekiston respublikasi

Arxaik davrdagi insonning fikrlash tarzi. Arxaik davrdagi insoniyatning dunёqarashi, tafakkur tarzi qay omillar asosida rivojlanishini yuqorida kwrib wtdik. Albatta, dunёqarash va tafakkurning shakllanishiga tabiatdagi h’odisalar, tabiiy wzgarishlar tasir kwrsatadi, dunёqarash, tafakkur bilan tabiat doimo bir - biriga tasir wtkazib boradi. Natijada ibtidoiy inson atrofida yuz beraёtgan voqea - h’odisaga wz munosabatini bildiradi.
İnsonda fikrlash tarzi, ongli fikrlash laёqati birdaniga paydo bwlib qolmagan, balki bir necha bosqichlarni bosib wtgan. Tafakkur va dunёqarash madaniy jaraёnni belgilovchi muh’im omillardir. İbtidoiy insonning dunёqarashini miflar belgilaydi. Mif - birlamchi, din esa ikkilamchi h’odisadir. İbtidoiy inson biron h’ayvon ёki parrandani muqaddaslashtiradi. Ёki urug’boshilarini, ota–bobolari ruh’ini ulug’laydi, tabiatdagi daraxt, wsimlik, toshni muqaddaslashtirishi mumkin. Ammo bu h’ali din emas, balki topinish, sig’inish kultlardir. Axloqiy madaniyatga eh’tiёj paydo bwlganda, din kelib chiqadi. Hatto eng ibtidoiy din h’am axloqdan tashqari bwlishi mumkin emas. Axloq qachon paydo bwladi? İnson h’alol bilan xaromni, yaxshi bilan ёmonni, twg’ri bilan notwg’rini anglab, bu tushunchalar wrtasidagi ziddiyatlarni tushunib etganda manaviyatning muh’im qismi – axloqiy madaniyat paydo bwladi.
Diniy oqimlar dastlabki paytlarda ijtimoiy - siёsiy g’oyalarni tashishi h’am mumkin. Bu bosqichni zardushtiylik va moniylik oqimlarida, buddaviylikda kwrishimiz mumkin. Bu oqimlar dastlab diniy oqim sifatida paydo bwlmagan, balki ijtimoiy - siёsiy oqim sifatida paydo bwlgan.
Mif birlamchi, yani dindan oldingi h’odisa ekan, dinga etib kelguncha, bir qancha bosqichlarni bosib wtadi. İbtidoiy odamning tasavvuriga kwra, olam g’ayri tabiiy mavjudot tomonidan boshqariladi. Bu mavjudotlar insonga rah’m - shafqat kwrsatadi, insonda umidvorlik h’issiёtini uyg’otadi. Ayni paytda bu mavjudotlar insonni qwrquvga solishi h’am, boshqa ёmon tuyg’ularni boshdan kechirishiga sabab bwlishi h’am mumkin.
İbtidoiy odam olamni wz timsoliga wxshatib tasavvur qiladi. U wzi bilan tabiat va tabiatdagi buyumlar wrtasiga chegara qwya bilmagan. Buyumlarni wziga wxshatib tasavvur qilgan. Shu sababdan h’am kwp buyumlarni ijod qilgan. Kwp buyumlarning shaklini h’am atrof - muh’itdan, fazodan olgan. Masalan, kosa, piёla, stakan va boshqa uy - rwzg’or buyumlarini uch burchak ёki twrt burchak shaklida emas, balki dumaloq shaklda tasavvur qilgani uchun, xudda shu shaklda ijod qilgan. Chunki fazoviy jismlarning h’ammasini ibtidoiy odam dumaloq shaklda kwrgan. İbtidoiy odam va olam munosabatida ikki ywl mavjud edi.