Uzbekiston respublikasi

İnsoniyatning madaniy bosqichlari tasnifi

Davrlar	Madaniyat turlari	Zamon
5 Temir	Temir davrining oxirgi madaniy bosqichi	Miloddan keyin V
4	Temir davrining ilk madaniy bosqichi	Milodgacha
3 Bronza	Bronza davri madaniyati	Milodgacha 1200 yil
2 Yangi tosh davri	Eneolit davri madaniyati	Milodgacha 1800 yil
	Rivojlangan neolit davri	Milodgacha 3–2 ming yilliklar
	İlk neolit davri madaniyati	1V Milodgacha 7–3 ming yilliklar
1 Qadimgi tosh davri	Tardenovoz madaniyati	Milodgacha 10–7 ming yil
Yuqori tosh davri	Azil madaniyati	Milodgacha 16–10 ming yil
	Modlen madaniyati	Milodgacha 28–16 ming yil
	Solyutrey madaniyati	111
	Orinyak madaniyati	Milodgacha 28–45 ming yil
Quyi tosh davri	Muster madaniyati	Milodgacha 45–75 ming yil
	Ashel madaniyati
	Shell madaniyati	100–75 ming yil
	Doshell madaniyati	200 –100 ming yil
		11
		200–400 ming yil
		400–800 ming yil
		1

I - maymun odamlar; pitekantroplar – sinantroplar.

II - ibtidoiy odam; neandertallar.
III - ongli inson; yuqori tosh davri odamlari.
IV - neolit va ilk bronza davridagi odam irqlari.
V - h’ozirgi odam irqlari.
Ammo mazkur madaniyat bosqichlarini oxirga xulosa sifatida qaramaslik kerak. Yangi - yangi arxeologik topilmalar dunёning turli h’ududlaridagi madaniyat bosqichlarini yuzaga keltirmoqda ёki bazilariga yanada aniqlik kiritmoqda.


6 – Mavzu İbtidoiy davr madaniyati

Madaniyat tasodifan paydo bwlgan emas, balki u turli bilimlar majmuidan, ishonch-etiqodlardan, sanatning barcha kwrinishlaridan, jamiyatdagi axloqiy tamoyillar, qonun - qoidalardan, urf - odatlardan tashkil topadi. Shuningdek, inson jamiyat azosi sifatida wzlashtirib olgan adolat, burch, masuliyat, tenglik, ozodlik, Vatan tuyg’ulari h’am madaniyatning paydo bwlib shakllanishiga tasir qilgan. Bir swz bilan aytganda, madaniyat - insoniyatning butun faoliyatidagi twg’ri ywl va natijadir.

Madaniy turmush ancha ilg’or sharoitiga etishgan bosqich kwpincha “tsivilizatsiya“ degan nom bilan h’am yuritiladi. Ammo madaniyat va tsivilizatsiya aynan bir–biriga teng tushuncha emas. Madaniyat sinfiy jamiyatgacha bwlgan davrda h’am mavjud edi. Tsivilizatsiya - insonlarning ёvvoyi, ibtidoiy h’aёtdan qabila, millat, xalq bwlib birlashuvi asosida yuzaga keldi. Keyinchalik h’ar ikkalasi bir-birini twldirib bordi. Tsivilizatsiya kwproq moddiy madaniyatga, meh’nat qurollari va ishlab chiqarish unumdorligi, jamiyat va davlatni boshqaruvchi qonunlar rivojiga nisbatan qwllanadi: Evropa tsivilizatsiyasi, antik tsivilizatsiya, xristian tsivilizatsiyasi, musulmon tsivilizatsiyasi, Sharq tsivilizatsiyasi va h’. Madaniyat va tsivilizatsiya - wtmish mah’suli, ayni paytda kelajak uchun, jamiyat taraqqiёtiga xizmat qiladi.
Madaniyat twsatdan paydo bwlib qolmagan. U insoniyatning moddiy, aqliy, siёsiy, badiiy faoliyati sifatida yuzaga keldi. İnson ёvvoyi h’aёtdan tsivilizatsiyalashgan h’aёtga wtganda, madaniyat taraqqiy eta bordi. İbtidoiy madaniyat davrini bazi olimlar jamiyat davri deb h’am ataydilar.
İnsoniyat madaniyatni shakllantirib, rivojlantira borar ekan, yakka shaxsning va butun jamiyatning axloqiy tamoyillarini, baxt - saodatga erishish ywl - ywriqlarini topishga intiladi.
Madaniyat turli mamlakatlarda turlicha shaklda namoёn bwladi. Ammo qay shaklda bwlmasin, inson tsivilizatsiyani tadrijiy ravishda wrganib, wzlashtirib borishga moyildir. Masalan, qadimgi Misr, Xindiston, Eron, Yunoniston va Rimda tsivilizatsiya ilk bor madaniyatning shakllanishiga va dunё madaniyati rivojiga zamin bwldi. Nima uchun qadimiyroq Sharq mamlakatlari emas, aynan Yunoniston va Rim davlatlari madaniyat beshigi bwldi, aynan boshqa mamlakatlarda emas, degan savol tug’iladi. Chunki aqliy va badiiy tafakkur ilk bor Yunoniston va Rimda shakllandi. Lekin Aflotun, Pifagor, Epikur, Eenon, Empedakl va boshqa yunon donishmandlari Misr va Hindistondagi ustozlardan talim olganlar.
G’arb ulamolari fikricha, faqat Yunon va Rim madaniyati antik madaniyat deb yuritiladi. Antik madaniyat bilan qadimiy (arxaik) madaniyat aynan bir xil emas. Ular orasida malum farqlar bor. Garchi Sharq madaniyati yunon - rim madaniyatidan qadimiy bwlsa h’am, evropaliklar yunon - rim madaniyatini meros qilib oldilar va bu madaniyat Evropa madaniyati izchilligini taminlagani, evropaliklar uchun yunon - rim jamiyati yagona qadimiy jamiyat bwlgani uchun “antik” terminini qwllaganlar. Antik madaniyatning qadimiy madaniyatdan yana bir farqi - yangi madaniyatni, yani Evropa madaniyatini yuzaga keltirganidir.
Antik madaniyatda sanat, mifologiya, din va boshqa ijtimoiy h’odisalar ilk davrda qorishiq h’olatdagi kwrinishga ega bwlib, birinchi marta yaratildi, dunёning boshqa joylarida bunday madaniyat h’ali ywq edi. Antik madaniyat degan termin ana shu birinchi marta yaratilgan osori atiqalarga, ёzma va og’zaki adabiёtga nisbatan qwllanadi. Soddaroq qilib aytsak, antik davr madaniyatning “tug’ilish“ davri, yani Evropa madaniyatini paydo qilgan davrdir. Dunёning boshqa h’ududlarida antik davrga oid madaniy ёdgorliklar Aleksandr Makedonskiy yurishlaridan keyin paydo bwldi. Jumladan, Wrta Osiёdagi, xususan, Wzbekiston h’ududidagi “antik sanat” ёki ellinizm madaniyati degan termin aynan mil. avval. IV–III asrlardagi ёdgorliklarga nisbatan qwllanmoqda. Masalan, Yunonistondagi h’aykaltaroshlikning qadimgi Wzbekiston h’ududida paydo bwlgani ana shu tarixiy jaraёn bilan bog’lanadi. Haykaltaroshlik tasviriy va amaliy sanatni, mifologiyani, folklorni, mafkurani ifoda etadi. Bu davrda tafakkurda h’am wzgarish yuz berdi. Fikrlashda moddiy mavjud narsalarga nisbatan aqlda mavjud narsalar va tushunchalar asosiy wrin egallay boshlaydi.
Antik davr odami h’am jamiki insoniyatning h’aёt ywlini bosib wtgan. Dunёqarash, tafakkur turli tarixiy davrlarda turli xil kechadi. Lekin Yunoniston va Rim madaniyatini birlashtirib turadigan kwp jih’atlar bor. Har ikkala mamlakatning kwp sonli ah’olisi Wrta Er dengizi h’avzasi atrofiga ёyilib ketgan edi. Ana shu tarqoq ah’oli Wrta Er dengizi madaniyati deb atalgan madaniyatdan oziqlandilar. Har ikkala mamlakat h’am tosh qurollarni, keyinroq temir buyumlarni wzlashtirib olishda bir xil surat bilan bordilar. Ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va ijtimoiy tuzilishi, aqliy taraqqiёti h’am juda yaqin edi.
Ammo Yunoniston va Rim madaniyati bora - bora keskin ajralib, h’ar biri wz ywlidan ketdi, mustaqil, bir - birini takrorlamaydigan oqimni shakllantirdilar. Yunoniston asosan, Eron, Kichik Osiё, Afrika va Old Osiё xalqlari madaniyati bilan uzviy aloqaga kirishdi. Wrta Osiё misolida h’am bu jaraёnni kuzatish mumkin.
Aleksandr Makedonskiy (İskandar) Eron saltanatini, buyuk Axmoniylar sulolasini bosib olgandan keyin (mil. aval. 330 - 327 y.) Yunon va Rim badiiy madaniyati Wrta Osiёning azaliy madaniyatiga kuchli tasir etdi. Wzbekiston zaminida antik badiiy madaniyatning eng gullagan davri - mil. aval. 3 mil. - 3 asrlardir¹.
Rim madaniyati esa qadimiy Evropa bilan munosabatni mustah’kamladi. Vizantiya madaniyatida milodning IV - XV asrlarida antik Rim madaniyati izlarini kwrish mumkin. IV - VI asrlarda Vizantiya yuksak iqtisodiёti, kwrkam, h’ashamatli saroylari va ibodatxonalari bilan shuh’rat qozondi. Bu davrda Vizantiya ustalari yasagan buyumlar kwp mamlakatlarda shuh’rat qozondi. Har bir shah’arning wz teatri, tsirki, kwp qavatli uylari, rejali doirasimon maydonlari, keng kwchalari bor edi.
Arxaik, yani qadimiy madaniyat tushunchasi neytral manoda ishlatiladi. Shuningdek, bir h’ududdagi qadimiy madaniyatga oid ashёlar boshqa h’ududda takrorlanishi mumkin ёki shunga wxshash h’odisa yuz berishi mumkin.
Umuman olganda, arxaik madaniyat insoniyatning ilk davrdagi maishiy va manaviy h’aёti tarzini bizgacha etkazib kelgan aqliy tafakkur mah’sulidir.