Uzbekiston respublikasi

Birinchi ywl quyidagicha:
İbtidoiy inson wz kuch - qudratini ojiz deb bildi. Tabiatni va undagi buyumlarni wzi singari tasavvur qilgani uchun, h’amma narsaga tasir kwrsatish qudratiga ega emas, deb bildi. Shu bois u wz manfaati uchun xudolarga iltijo qilib, goh’ nazrlar atab, vada berdi. İnsonga xudolar marh’amat qilib, “yaxshi ob -h’avo, yaxshi h’osil yuborgan“day bwldi.
İkkinchi ywl quyidagicha:
İbtidoiy inson olamni ruh’iy kuchlar bilan twla h’olatda tasavvur qildi. Uning nazarida ana shu ruh’iy kuchlar doimo insonning atrofida aylanib yurardi. Bu tasavvur natijasida odamning dunёqarashi quyidagicha wzgardi: tabiat wzgarishiga inson tasir kwrsata olmaydi, h’odisalar birin - ketin yuz beraveradi.
İnsonning tabiat twg’risidagi tasavvurlarining ilk kurtaklari shunday edi. Bu kurtak seh’r - jodu (magiya) orqali ifodalanadigan bwldi. İbtidoiy diniy tasavvurlar ana shu tariqa shakllandi.
Seh’r - jodu (magiya) ibtidoiy insonning h’aёtida muh’im rol wynadi. Ayni paytda seh’r - jodu asta - sekin kwp dinlarga tasir etdi.
Bu din kwrinishini aloh’ida ruh’iy qudratga ega bwlgan odamlar emas, qabila boshlig’i, keyinroq shoh’lar amalga oshirgan. Ular ayni paytda afsungar va ruh’oniy h’am edilar. Masalan, «Bibliya»ning «Qadimgi ah’d» ёki «Tavrot» qismida “İbtido” kitobida h’ikoya qilinishicha, Elam shoh’i Kadwrlamar İbroh’imning jiyani Lutni asir qilib olib ketganda, bu voqeadan xabar topgan İbroh’im wz odamlari bilan Kadwrlamarning ortidan quvib, uni mag’lub qilib, Lutni qutqaradi, kwp wljalar bilan manziliga qaytib keladi. Shunda Salem (Quddus) shoh’i Malkisidq İbroh’imni kutib olgani peshvoz chiqadi. Malkisidq ayni paytda ruh’oniy h’am edi (İbtido 14: 12–17).
Ruh’oniylar wzlarining istedodini kwpincha seh’rgarlik (chernaya magiya) va duoxonlik (belaya magiya) orqali namoёn qilgan. Bu borada katta muvaffaqiyatga erishgandan keyingina kuch - qudratini va h’ukmronligini mustah’kamlashga wtgan.
Albatta, ibtidoiy fikrlash bosqichiga xos bu jaraёn dinlarning keyingi taraqqiёtida katta qarshilikka uchradi. Jumladan, iudaizmda seh’r - joduga, afsungarlik va folga ishonish qattiq qoralanadi. Masih’iylik, islomda h’am seh’r -joduga aslo wrin ywq. (İslomda faqat umidli fol saqlanib qolgan.)
İbtidoiy inson h’ar doim insonga yaxshilik qilish tarafdori. U h’ayvonlarda h’am insonga foydali xususiyatlar bor, deb bildi. Seh’r - jodu orqali h’ayvonlardagi bu xususiyatlarni insonlarga wtkazishga h’arakat qildi. İbtidoiy tafakkur tarzi bazi xalqlarda necha ming yillar davom etdi ёki h’anuzgacha davom etib keladi. Masalan, XIX asrda yangi Gvineyada ilon ovlovchi oldin bir zah’arli ilonni kuydirgan, ёnib bwlgan ilonning kuli bilan oёqlarini artgan. Shundan keyin, h’ech qanday ilon menga tegmaydi, degan ishonch bilan wrmonga ilon ovlagani ketgan.
Bu singari ibtidoiy fikrlash davriga oid ishonch - etiqodlar diniy tasavvurlarning paydo bwlishida ilk bosqichdir. Biz ibtidoiy fikrlash twg’risida faqat qadimdan etib kelgan ashёlarga, udumlarga, ishonch - etiqodlarga tayangan h’olda h’ukm yuritamiz. Ayniqsa, dafn odatlarida ibtidoiy fikrlash bosqichlari aniqroq kwrinadi. Har bir buyum, daraxt, wsimlik, jonzotda inson qiёfasi, ruh’i aks etadi degan tasavvur davom etib keladi.
Ayniqsa, uchta qabila ibtidoiy jamiyatdan buyumlarning ruh’iga ishonchni saqlab keladi. Bularning birinchisi - Shimoliy Amerikada keng h’ududga ёyilib ketgan algankin qabilalari, ikkinchisi - Fiji orollaridagi erli ah’oli, uchinchisi - Birmadagi karan qabilalaridir. Algankin qabilalariga mansub h’indularning diniy-etiqodiy tasavvurlari wziga xos: ular jonni tananing soyasi ёki jonli timsoli deb h’isoblaydilar, dunёdagi h’amma narsa uning nazarida jonlidir. Algankin qabilalaridan yana biri ojibvalarning etiqodiga kwra, faqat odamlar va h’ayvonlargina emas, balki jonsiz buyumlarning, masalan, qozonning h’am joni bor. Fiji qabilasining etiqodi bwyicha, h’ayvon ёki wsimlik nobud bwlganda, ularning ruh’i wsha zoh’oti botqoqlikka botib ketadi. Bolta ёki pichoq ishlatilaverganidan yaroqsiz bwlib qolganda ёki singanda, bu buyumlarning ruh’i tezda xudolarga xizmat qilish uchun ketadi. Karanlarning tushunishlaricha, h’ar bir buyumning aloh’ida xususiyati bor. Pichoq va bolta, daraxt va wsimlik ruh’lari h’am wziga xos “vazifa“ni bajaradi. Karanlardan birontasi vafot etgandan keyin h’am, xuddi h’aёtligidagi singari, boltasi va chopqisi bilan uy qurishda, sholi wrishda, kundalik yumushlarni bajarishda davom etadi deb tasavvur qiladilar..
Xuddi shu singari, kwp qabilalar marh’umni dafn qilishda h’ayvonlarni va odamlarni qurbon qiladilar. Ularning tasavvuricha, qurbon qilingan odam ёki h’ayvonlarning ruh’i marh’umga xizmat qiladi. Hayvon va odamlarni marh’umlar ruh’iga atab qurbon qilish diniy tizimlarning barchasiga xos bwlgan xususiyatdir. Yakka xudolilik ёki kwp xudolilik sharoitida h’am bu odat bordir. İbtidoiy fikrlash bosqichiga xos bunday tasavvurlar Markaziy Osiё xalqlari tarixida kwp uchraydi.
Qadimgi davrda yuqori lavozimdagi marh’um dafn etilaёtganda, marh’um bilan birga uning quli, oti, uy - rwzg’or buyumlari h’am birga dafn qilingan.
İlk diniy madaniyat dunё xalqlarining barchasida umumiy wxshashlikka ega. Yuqoridagidek, marh’um bilan birga turli buyumlarning qwshib dafn etilishi qadimgi misrliklar va yunonlar etiqodida h’am bor edi. Zotan, yunonlar qadimda shomonlikka etiqod qilganlar. Marh’umlarning qabrlaridan h’ozirgacha qurbonlikka atalgan xazinalar topilmoqda. Buning sababi - ilk davrdagi tafakkurning wxshashligidir. İnsonni va h’ayvonni qurbon qilish dunё xalqlarida turli shakllarda amalga oshirilgan. Bazilarida tiriklayin kwmilsa, bazilarida kuydirilgan. Har ikki h’olatda h’am qurbonlik xudolarga atalgan. Xudolar esa moddiy ёki ruh’iy kwrinishda tasavvur qilingan. Qadimgi yunon mualliflaridan Evripid «İfigeniya Avlida meh’robida», Geliodarning «Efiofika» asarlarida begunoh’, eng yaxshi insonlarni «xudolar»ga qurbon qilish tasvirlangan.
Dafn marosimlarida qurbonlikning eng vah’shiёna kwrinishini XIII asrdan oldingi mwg’ullarda uchratamiz. Mwg’ullarning ijtimoiy tuzumi ana shunday vah’shiёna usullarning kelib chiqishiga sabab bwldi. Oltin Wrdaga va Mwg’ul h’oqoni Xubilayxon saroyiga (Eronga) saёh’at qilgan Marko Poloning ёzishicha, Munka xon vafot etganda, uni dafn qilish uchun uyidan qabriga olib boraёtib: “Sen h’am u dunёga ravona bwlib, xoqonimizga xizmat qil!“ deb ywlda duch kelgan yigirma ming odamning boshi olingan.
Yana bir dalil: Eronda mwg’ul h’okimiyatiga asos solgan Xalokuxon (h’ukmronlik yillari 1256–1265) vafot etganda, uni dafn qilish marosimi twg’risida Eron tarixchisi Vassofning h’ikoyasi bor. Uning h’ikoya qilishicha, Xalokuxonning qabriga turli buyum va qimmatbah’o narsalar bilan bir qatorda, chiroyli kiyintirilgan gwzal qizlarni h’am birga qwshib kwmganlar. Odamlarni tiriklayin dafn qilish, nazr sifatida darёga odamlarni tiriklay uloqtirish h’olatlari mwg’ullar h’ukmronligi davrida kwp uchraydi². Bu davrda majusiylik dini bilan jamiyat wrtasida nomuvofiqlik yuzaga keldi. Avvalgi diniy oqimlar jamiyat talablariga javob bera olmay qoldi. İbtidoiy fikrlash tarzi wrta asrlar uchun maqsadga muvofiq emasligi aёn bwlib qoldi. Shu bois mwg’ullar Oltin Wrda madaniyatida islomni qabul qildilar va manaviy jih’atdan ancha oldinga siljish yuz berdi.
İbtidoiy fikrlash tarzining wrta asrlarda h’am uchraganini ilk diniy shakllardan animizm va fetishizmga bog’lash wrinlidir. Har ikkala din shakli wz davrida axloqiy qarashlarning malum bir kwrinishlarini ifodalaydigan bwldi.
Animizm (lot. anima - ruh’, jon) - diniy etiqodlarga zamin bwlib, ruh’larning mavjudligiga ishontiradi, tabiat kuchlarida, h’ayvonlarda, wsimliklarda, jonsiz buyumlarda ruh’ bor, deb qaraydi. Animistik tasavvurlarning kurtaklari eng qadimgi davrlarda, h’atto totemizmdan h’am oldin - ibtidoiy jamiyatda paydo bwldi. Diniy tasavvur sifatida totemizm bilan baravar shakllandi. Umuman olganda, animizm insoniyat taraqqiёtining eng quyi bosqichida turgan qabilalarning wziga xos diniy tasavvurlarini ifoda etadi.
Animizmga etiqod qiluvchilarning qarashicha, odamlarning, avvalo, marh’umlarning ruh’i aynan tanasiz shaklda mavjud bwlar ekan. Mana shu tasavvur ommaviy ravishda totemistik va animistik ishonch-etiqodlar, urf-odatlar wrtasida bog’lovchi bwg’in bwlib xizmat qildi. Animizm, shubh’asiz, ancha keng tarqalgan dinlardan biri shomonlikning paydo bwlishiga tasir etdi.
İbtidoiy diniy tasavvurlarning saqlanib qolishiga davlatchilik ananasining ywqligi, ёki bu tasavvurlarning saqlanib qolishiga yana bir sabab dinlarning murakkab tizim ekani bwlishi h’am mumkin.
Rivojlangan shomonlik esa wyin bilan ijro etiladi. Shomonlik aqidasi bwyicha xasta odamlarga, h’ayvonlarga shifo ato qilinadi, baxtsiz h’odisalarning oldini olish uchun kurashadi. Ovchilikda muvaffaqiyatga erishish uchun fol ochadi.