Узб еқистон сср фанлар академияси

Деса орқали бош гапга боғланадиган шарт эргаш гапларда умумлашган шахе берилиши мумкин: Бўлай десанг, сен одам
тенг қўлингга цурол ол (Ҳ. О л и м ж о н).
Демоқ феъли -гунча аффикси билан бирга қўлланиб. бош гап­даги ҳаракатнинг юзага келиш пайти ва шартини билдиради: Ка­чен даштда цолдим дегунча, тўғри сизларникига келавераман (С. Бабаевский).
Баъзан шарт эргаш гапларнинг кесими составида туриб, тақ- дирда сўзлари келиб, бош гапдаги ҳаракатнинг юзага келиш шар­тини кўрсатиши мумкин: У келмасдан туриб, мен бормайман — у келмаса, мен бормайман. Б у доиралар халқаро вазиятдаги кес- кинлик юмшаган тац,дирда, яна миллион-миллион кишилар Ши- молий Атлантик блоки ҳақиқатда тинчлик иши учун асосий хавф эканлигини тушуниб цолдилар, деб ҳам қўрқмоқдалар (Газе- тадан).
Шарт эргаш гапли қўшма гапнинг бош гап қисмида ундай бўлса, шунда, у вақтда каби сўзлар ва бирикмалар иштирок этиб, эргаш гап шу сўзларнинг маъносини конкретлаб, изоҳлаб келиши мумкин. Бу сўзлар функциясига кўра бир оз равишга яқин- лашган бўлади: Агар йигит бўлсанг, юрагингда гарддек чўғ бўлса, у вақтда оёғимга йщиларсан(Ойбек).Еқса агар унга бу сўзим шу чоқ менга ёғлиқ иш тайин («Муштум»), Агар Сергей Тимо­феевич ёрдам бермаса, унда нима қилишимизни билмайман (С. Бабаевский). Мана шу партия чизиб берган йўлдан қил- ча тойсам, унда гуноҳим ўзимда (Саид Аҳмад).
Бундай қўшма гапларда шарт эргаш гап бош гапдаги унда, ундай бўлса, у вақтда сўзларининг изоҳловчиси саналади. Бу сўз- ларни қўлламай эргаш гап билан бош гапни бириктириб, шарт эргаш гапли қўшма гап ҳолида бериш ҳам мумкин: Мана шу пар­тия чизиб берган йўлдан қилча тойсам, гуноҳим ўзимда.
Шарт эргаш гапли қўшма гапларда бош гапдаги воқеа, ҳара- катнинг қандай шарт билан бажарилишини ифодалашда бош гапдаги воқеа аниқ юзага чиқишини ёки унинг бажарилиши эҳтимол тутилганлигини кўрсатиш учун бош гап қисмида албат- та, эҳтимол, балки каби сўзлар иштирок этади: Чойхонадами,
чайла ё пайкалдами, тўртта одам жам бўлса, албатта ҳосил ҳақи- да, план, центнер ҳақида гап бўлади(Саид Аҳмад). Султонов аралашмаганда эди, эҳтимол Қодиров эгардан тушган бўларди (Ш. Р а ш и д о в). Эрта-индин сафар анжоми тайёр бўлса, балки жўнармиз (Ойбек).
Шарт эргаш 'гап бир составли гап шаклида тузилган бош гап­ни изоҳлайди: Агар кампир тиришган юзини ҳиёл кўрсатиб ўтир- маса, шу чирик мато ичида жонли инсон борлигига шубҳаланса бўлар эди (А. Мухтор).Қари келса ошга, ёш келса ишга (Мақол).
Шарт эргаш гап модал сўзлар орқали сўз—гап типида тузил­ган бош тапни изоҳлаб келиши мумкин:
а) Кошки сўзи бош гап бўлиб келади: Кошки, бу кўз кўради- ган бўлса (Ой дин).
б) Эҳтимол сўзи бош гап бўлиб келади: Отасининг уйидан чи- қиб кетса, бола туфайли ярашсам, эҳтимол эди (А. Қ а ҳ ҳ о р).
в) Ажаб эмас сўзлари бош гап вазифасида келади: Мен ҳам савдода сузиб, савдода ухласам, ажаб эмас(Ойбек).
г) Майли сўзи бош гап бўлиб келади: Ҳамма келса, майли.
д) Балли сўзи бош гап вазифасида қўлланади: Шунга ишон- сангиз, балли (Ҳ. Ғул ом).
е) Кани энди ёки қани сўзи бош гап бўлиб келади: Қани энди ҳозир Василий бўлса (П. Турсун). Қани эдики, манави дашт- ларга ҳам сув чищ қолса (Ш. Рашидов).
ж) Бас сўзи бош гап бўлиб келади: Планимизки бажарсак,