Илмий-оммлвоп рисола

М. М. ҚУРБОНОВА


БОШ БЎЛАКЛАР ТАЛҚИНИГА ДОИР

М.М.ҚУРБОНОВА
БОШ БЎЛАКЛАР- ТАЛҚИИИГА ДОИР
(ИЛМИЙ-ОММЛВОП РИСОЛА)


ТОШКБНТ-1998

Бош бўлаклар масаласи бир қаичп чмлқиқотчилар томонидан тадқиқ ва тахлил қилинган.

Ушбу асарда муаллиф бу соҳадаги уч хил: аньанавий синтаксис, мазмуний синтаксис, формал (йункционал йуналитплаги талқинлар ҳақида тўхталади, уларни қиёслайди ва ўзининг муносабатини билдиради.
Рисола ўзбек тилшунослиги муаммолари билан шуғулланувчи мутахассисларга, аспирант ва 'талабаларга мўлжалланган.
Масъул муҳаррир: проф, К.Мазаров
Тақризчилар: проф, Ш.Раҳмату л лаев проф. Э.Умарок
Мирзо Улуғбек номидаги ТошДУ “Ўқув мотодик кенгашининг 1998 йил 6 январда бўлиб ўчтан мажлисида тасдиқланган

Содда гап синтаксисининг асосий масалалардан бири гап бўлакларини белгилаш ва уларнинг гап қурилишидаги мавқеини ўрганишдир. Бу масала ҳозиргача муцозарали бўлиб тилшунослигимизда ҳар хил қарашлар, турлича талқинлар мавжуд. Анъанавий тилшуносликда гап бўлакла — рини белгилашда сўзларнинг тобе алоқага киришуви асосий мезон ҳисобланади. Умуман гапнинг бўлаклари дейилганда фақат тобе алоқадаги гурли хил сўз боғланмалари асосида гапда туғиладиган ва гапнинг таркибий элементлари ўрча — сидаги муносабатларни ифода этадиган синтактик катего — рия тушунилади. Гапда тобе алоқадан ташқари тенг алоқада муайян муносабатга киришган ёки бошқа бўлакларга тобе бўлмаган сўзлар (кириш сўзлар, ундалмалар) гап бўлаги сифатида ажратилмайди. Ваҳоланки, кириш сўзлар, ундал— малар ҳам гапда маълум бир муносабатга (синтактик алоқага) киришадй. Шулдрдан келиб чиқиб тилшунос А.Нурмонов қуйидаги асосли эътирозни илгари суради: «Гап бўлаклари гапни ташкил этган синтактик шаклларни тўла қамраб олмас экан, демак, гапни бўлакларг^ гап бўлаклари рубрикаси остида ажратиш етарли асосга эга эмас»¹.
Гап бўлакларини белгилашда етарли асос йўқ экан, гап бўлакларининг турлари, улар орасидаги муносабат, уларнинг ўзига хос белгилари ҳақидаги қарашларда ҳам ноа- ниқликлар, зиддиятли фикрлар учраши 'Габиий. Бу каби ҳолатлар содда гап синтаксисини ўрганишда анча қийинчиликлар туғдирадики, биз бу гал содда гап синтак—. сисидаги ана шундай мунозарали масалалардан бири — эга ва кесимнинг гап қурилишидагимавқеи масаласига тўхтал— моқчимиз.
'Жаҳон тилшунослигида бош бўлаклар — эга ва кесим муносабати ҳақида ҳар хил фикрлар мавжуд, Мазмуний синтаксис асосчилари бу соҳадаги қарашларни умумлаш — тирган ҳолда 3 та асосий гуруҳга бўладилар: