Узб еқистон сср фанлар академияси

Юкламалар орқали бирикиш
Юкламалар содда гапдагина эмас, қўшма гапларда ҳам кўпинча- эргаш гапларнинг кесими таркибида қўлланиб, эргаш гапнинг мазмунига турли оттенкалар қўшади ва компонентларни бирик- тиришда иккинчи даражали ёрдамчи саналади.
-ку юкламаси тўлдирувчи эргаш гапли қўшма гапларда бош гап­нинг кесими таркибида келиб, компонентларни бириктириш вази- фасини бажаради. Бундай қўшма гапларда бош гапнинг ке­сими билмоқ, кўрмоқ, айтмоқ, тушунтирмоц каби объектли феъл­лар орқали ифодаланади: Узингиз биласиз-ку, қўлдан бер-
ганга қуш тўймас(Ойбек). Кўрдингиз-ку, цанча ерга экин эк- канман (Ойбек).
Таъкидлаш, эслатиш маъноларини кучайтириб, бўрттириб кўр- сатиш учун бош гапда ахир ёрдамчи сўзи келиши мумкин: Ахир, сиз биласиз-ку, дадам аслида ёмон одам эмас (У й ғ у н).
Баъзан -ку юкламаси эга эргаш гапли қўшма гап таркибида' қўлланиб, бош гапдаги фикрнинг бир оз модал оттенкага эга экан- лигини кўрсатади: Кўнглингизга келмасин-ку, оғзаки ваъда билан. иш битмайди-да.
-ми юкламаси содда гапларда мазмунан сўроқ англашилган: гапларда ишлатилса ҳам, қўшма гапда бир оз бошқача сўроқни: ифодалайди ёки сўроқ маъносидан четлашиб, тўлдирувчи, пайт, са­баб ва шарт эргаш гапли қўшма гапларда ишлатиладн.
Тўлдирувчи эргаш гапли қўшма гапда бош гапнинг кесими тар- кибида_келиб, қўшма гапга бир оз сўроқ оттенкасини қўшади: Биласанми, бригадамизнинг шуҳрати бутун колхозга, бутун Ол- тинсойга ёйилган (Ш. Рашидов). Биласизми, ўртоғингиз ҳа- миша Анорхон атрофида парвонадай айланади (Ойбек). Била­сизми, Саодат иккимиз умрбод бирга яшаш учун дунёга келганмиз (И. Раҳим). Биласизми, бу ўжар ҳозир цаердан келди? (Г. Ни­колаева).
Сўроқ маъносини ифодалайдиган бу хилдаги қўшма гапларда* бош гапнинг феъл кесими йўқ сўзи ёки шу феълнинг инкор формаси 'билан бирга жуфтланиб келиши ҳам мумкин: Биласанми-йўқми, у вақтларда цўй терисига кириб олган шундай бир босмачи бор эди (С. Айн ий).
-ми ёрдамчиси уюшиб келган кесимларнинг ҳар бирига қўши- либ ишлатилиши мумкин: Шарофат бу гапга ишондими-ишонма- дими — буни билиш қийин эди (А. Қ а ҳ ҳ о р). Бу унинг лақабими ростакам исмими — ҳеч ким билмасди (А. Мухтор).
Бу типдаги қўшма гаплар юқоридаги -ми юкламаси орқали би­риккан қўшма гаплардан бир оз фарқ қилади. Олдинги гапда у еўроқ оттенкаси билан боғлиқ бўлса, кейингида сўроқ оттенкасини билдирмай, икки уюшган кесимларни туташтирувчи элемент — тенг боғловчига яқин функцияда хизмат қилган;олдинги гап тўлдирувчи эргаш гап саналса, кейингиси тўлдирувчи эргаш гапга синоним бўлган ёрдамчисиз қўшма гап ҳисобланади.