Узб еқистон сср фанлар академияси



Download 1,22 Mb.
bet112/196
Sana09.08.2022
Hajmi1,22 Mb.
#846742
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   196
Bog'liq
O\'zbek tili grammatikasi. II. 1976

Еки боғловчиси ёрдами билан тузилган боғланган қўшма гап қисмларидаги мазмун сўзловчи учун аниқ маълум бўлмайди, шу- нинг учун ҳам икки хил ҳаракат-ҳолат, тахминни ўртага ташлай- ди. Боғланган қўшма гапдаги бу мазмун қўшма гап структураси- га ҳам таъсир этади: кўпинча, бу хил боғланган қўшма гаплар сўроқ гаплардан иборат бўлади; бундай сўроқ гаплардан англа­шилган мазмун бир-бирига қиёсланади ҳам: Хотин чиндан борми, ё анчайин ҳангомами?кулиб деди Ўроз (О й б е к). Ва ёки ўрта- мизда ёмон бир гап ўтдими? Ёки айб кўриб бизда, Уйни ташлаб кетдими? (Ҳ. Олимжон).Колхозни кўтариш, халща, ватанга хизмат қилиш тўғрисидаги ваъдаларингиз эсингиздами, ё унутиб цўйдингизми? Еки бунинг ҳаммаси юракдан чщмаган, сохта гап­лар эдими? (Ҳ. Ғ у л о м).
Айрим ҳолларда сўзловчининг тахмини, гумони ифодаланган бу турдаги боғланган қўшма гапнинг мазмунини изоҳлаш учун улардан сўнг яна бир гап келтирилади: Қолхозга Салима боради- ми ёки Карим борадимибу нарса маълум эмас менга.
Сўроқ гаплардан таркиб топган бу хил боғланган қўшма гап­лар қўшма гапнинг сўнгги қисмидан англашилган мазмунни изоҳ- лаши мумкин: Омадимиз келган эканми, ё қурт тутишни соғиниб қолган эканмизмибирам бўлиб берди, қани энди териб тамом қилсак (А. Қ а ҳ ҳ о р).
Бу қўшма гапнинг иккинчи қисмидан англашилган ҳолат (пил- ланинг яхши бўлганлиги)нтт изоҳини қўшма гапнинг биринчи қисми боғловчиси билан тузилган боғланган қўшма гап) изоҳ- лайди (пилланинг яхши бўлганлигига икки хил тахмин кўрсатила- ди: ёки омаднинг келганлиги, ёки қурт тутишни соғиниб
қолишгани).
Таркибида қисмларидан англашилган ҳаракат-ҳолатларнинг биригина рўй бериши мумкин бўлган боғланган қўшма гапларнинг кесимларида ифодаланган замон тушунчасида ва шу замон муно- сабатида ҳам ўзига хослик бор: бу хил қўшма гап қисмларининг кесимлари асосан ҳозирги ва ҳозирги-келаси замон шаклйда бў- лади, кесимларнинг ўтган замон шаклида қўлланиши кам учрай- ди. Бунииг сабаби — сўзловчининг тахмини, фарази кўпроқ ҳозир- ги ёки ҳозирги-келаси замонга тааллуқли бўлган ҳаракат-ҳолат- ларга оид бўлишидадир. Боғланган қўшма гап қисмларининг кесимлари асосан бир хил шаклда бўлиб, вбқеа^ҳодисанинг бир хил замонда рўй бериши тахмин этилади, кесимларидан англа­шилган ҳаракат-ҳолатнинг рўй беришидаги бу мослик бу хил боғ- ланган қўшма гапларнинг ўзига хос хусусиятидир: Е подшо бирор ерга чищади, ёки элчи келиши кутилади(Ойбек).Сиз кетинг бу маҳалладан, ё биз кўчиб кетамиз (А. Қ а ҳ ҳ о р).
Боғланган қўшма гаплардаги ҳозирги замон тушунчаси от, сифат, сифатдош, сон, олмош, равиш каби сўзлар билан ифода- ланган от кесимлар орқали ҳам англашилади: Е бой ўлчаб берган ғўза бир ботмон эмас, ёки ғўзага ёмон ғўза аралашган (С. А й- ний). Еки ер ёмонми? Уруғ ёмонми? Е бўлмаса айб ҳаводами? (Ғ. Ғ у л о м).

Download 1,22 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   196




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish