Uvod pojam I predmet demografije

UVOD

Pojam i predmet demografije

Demografija je nauka o stanovništvu. Etimologija grčke reči demografija (demos narod; graphein opisivati) upravo objašnjava njeno osnovno značenje. Termin demografija uveo je prvi put u naučni rečnik A. Guillard (1799-1876) u delu Elementi humane statistike ili komparativna demografija (Pariz 1855.). Guillard-ova definicija je veoma široka i bliska današnjem shvatanju pojma demografije. Po njemu, “demografija je po predmetu istraživanja sinonim zakona o stanovništvu. Zakon stanovništva u najširem smislu reči znači zakon ili celokupnost zakona prema kojima čovečanstvo ostvaruje svoj napredak, najpre brojčano, a kasnije u pogledu obrazovanja, moralnih vrednosti i snaga, kao i standarda”. Dalje, A. Guillard je demografiju definisao kao “prirodnu i društvenu nauku ljudske vrste”, a u užem smislu kao “matematičko znanje o stanovništvu, o njegovim opštim kretanjima, o njegovom fizičkom, građanskom, intelektualnom i moralnom stanju”.

Drugi autori davali su najčešće užu definiciju, i po njima predmet demografskih izučavanja obuhvata, pre svega, prirodno (smrtnost i fertilitet stanovništva) i mehaničko (migracije) kretanje stanovništva, kao i opisivanje nekih osnovnih stanja stanovništva (polni i starosni sastav, struktura po bračnom stanju itd.).

Danas u literaturi dolazi u većoj meri do izražaja šire shvatanje demografije i njenog predmeta. Pojam demografije vezuje se za demografski razviatk.

Demografski razvitak je kompleksan proces koga čine prirodno i mehaničko kretanje stanovništva (natalitet, fertilitet, smrtnost i migracije), kao i promene u demografskim strukturama (biološkim, socio-ekonomskim i intelektualnim). Između kretanja i struktura stanovništva postoji obostrana međusobna povezanost, koja se ogleda u tome što komponente kretanja stanovništva utiču na strukture, i obrnuto, demografske strukture ispoljavaju svoj uticaj na natalitet i smrtnost, odnosno na preseljavanje stanovništva. S druge strane, komponente kretanja stanovništva kao i demografske strukture i promene u njima uslovljene su delovanjem brojnih činilaca bioloških, socio-ekonomskih, ekoloških, kulturnih i socio-psiholoških. Pomenuti faktori i njihovo delovanje ispoljavaju se različito u datim uslovima društvenog i ekonomskog razvoja, što znači da je demografski razvitak istorijski uslovljen. Drugim rečima, stanovništvo koje živi na izvesnom stupnju društvenog i ekonomskog razvoja pokazivaće u pogledu demografskog razvitka pravilnosti i zakonomernosti koje su svojstvene datom stepenu razvoja.

Predmet demografije je stanovništvo koje živi na nekoj teritoriji i koje se menja u pogledu svojih obeležja po zakonomernostima svojstvenim za izvesno istorijsko razdoblje. Stanovništvo, pak, predstavlja skup lica, ljudi, na nekoj teritoriji koji se razlikuje od samih individua, mada je od njih sastavljen. Po današnjem, širem gledištu, demografija izučava, njegovo kretanje, razmeštaj i druge pojave, kao i njegove strukture koje se zasnivaju na individualnim karakteristikama pojedinaca.

Pored izučavanja demografskog razvitka, kao i faktora i uzroka koji taj razvitak uslovljavaju, demografija se bavi projekcijama i prognozama stanovništva, što je naročito značajno za ekonomske i druge nauke, odnosno za discipline koje se bave planiranjem. Danas je opšte priznat značaj demografskih projekcija za planiranje i vođenje politike u oblasti privrede, zdravstva, prosvete, socijalne zaštite i osiguranja, kao i u mnogim drugim oblastima (zaposlenost, prostorno i urbanističko planiranje itd.).

Demografija kao posebna naučna diciplina obuhvata i proučavanje porodice, domaćinstva i naselja kao najmanjih asocijacija u kojima živi stanovništvo, i to onih aspekata koji su značajni za sagledavanje demografskog razvitka.

Podela demografije
Najčešća podela je na materijalnu i formalnu demografiju.

Materijalna ili sadržajna demografija se deli na opštu, primenjenu i posebnu.
Opšta ili teorijska demografija daje opšta znanja o stanovništvu koja se mogu smatrati zajedničkim za sve populacije. Ona se ne odnosi na konkretno stanovništvo. U opštu demografiju spadaju: izučavanje teorija o stanovništvu, proučavanje opštih zakonomernosti i pravilnosti u kretanju stanovništva, u promenama demografskih struktura, zatim proučavanje faktora koji deluju na kretanja i strukture, kao i ispitivanja međuzavisnosti kretanja i struktura. Tako se, na primer, kod svih populacija sa utvrđenim sekularnim tendencijama u pogledu kretanja nataliteta (na primer, njegovo dugoročno opadanje) ispolavaju izvesne promene u starosnoj strukturi koje su karakteristične za posmatrane tendencije (dugoročno opadanje nataliteta utiče na opadanje udela mladog, i porast udela sredovečnog i starog u ukupnom stanovništvu, itd.). Ili, prelaz od nekontrolisanog režima fertiliteta neke populacije (kontrola rađanja uglavnom se ne primenjuje od strane supružnika) na kontrolisani režim (gotovo svi, odnosno većina bračnih parova primenjuju kontrolu rađanja i planiranje porodice) propraćen je gotovo uvek sličnim promenama u kretanju plodnosti ženskog stanovništva po starosti, po trajanju braka i nekim drugim karakteristikama. Pored navedenih primera, u okviru teorijske demografije utvrđen je niz drugih pravilnosti i zakonomernosti, na primer, empirijski tipovi stanovništva i teorijski modeli, zakonitost promena u ekonomskim strukturama stanovništva u zavisnosti od socijalnog i ekonomskog razvoja, smrtnost muškog i ženskog stanovništva kod visokog ili niskog nivoa mortaliteta po starosti, uticaj endogenih i egzogenih uzroka smrti po starosti, struktura umrle odojčadi po starosti kod populacija sa niskim, srednijm i visokim mortalitetom odojčadi, povezanost između kretanja smrtnosti (naročito smrtnosti odojčadi) i kretanja nataliteta, zavisnost stopa aktivnosti od demografskih, ekonomskih i drugih faktora, itd.

Primenjena demografija razvijala se najčešće u okviru drugih disciplina koje sa demografijom kao naukom o stanovništvu imaju znatan broj dodirnih tačaka. Tako se ekonomska demografija bavi, pre svega, problematikom ekonomske i profesionalne strukture aktivnog stanovništva, zaposlenošću, prostom i proširenom reprodukcijom radne snage, zatim povezanošću između demografskog razvitka i ekonomskog razvoja, i drugim pitanjima. Medicinska demografija proučava prvenstveno zdravstveno stanje celokupnog stanovništva na osnovu podataka demografske i zdravstvene statistike kao i na osnovu anketa o zdravstvenom stanju naroda, zatim proučava promene u strukturi umrlih po uzroku smrti i medicinske aspekte analize smrtnosti stanovništva, i drugo. Osim ovih, značajno je i izučavanje bioloških, genetskih, socioloških, geografskih i drugih aspekata stanovništva. Uzeto uopšteno, u demografiji, kao i u drugim naučnim disciplinama, eksplikacija mnogih pojava je mogućna tek onda kada se koriste znanja iz drugih nauka.

Mnoge pojave (na primer, migracije) ili skupovi (na primer, porodice, naselja) izučavaju se i u drugim naukama. Reč je o područjima izučavanja za koja je često teško dati opredeljenje u koju nauku ih treba razvrstati. Kod njihovog uključivanja u demografiju ili u neku drugu nauku značajna je sa stanovišta demografije uvodno data definicija, po kojoj se komponente kretanja i strukture stanovništva kao specifičnog skupa izučavaju u demografiji, naročito kad je istovremeno prisutan kvantitativan pristup u analizi.

Pored iznetog, u okviru primenjene demografije izučavaju se i neka pitanja bez kojih se ne mogu shvatiti ili sagledati mnoge pojave i problemi, kao što su urbanizacija, ishrana, socijalna i profesionalna pokretljivost, obrazovanje, zdravstvo, stanovanje i dr. Reč je o izučavanju demografskih aspekata pomenutih problema i pojava.

Posebnom demografijom može se nazvati proučavanje konkretne populacije (demografija stanovništva Jugoslavije, Vojvodine itd, demografija stanovništva Evrope, celog sveta itd.). Mada su posebne demografije pretežno deskriptivne, one zahtevaju predznanja iz opšte i primenjene demografije. Njihov cilj je otkrivanje zakonomernosti u razvitku proučavanih konkretnih populacija.

Formalna demografija ili demometrija se bavi metodima kvantitativne analize demografskih pojava (mere, pokazatelji, demografske tablice, demografski modeli) i od značaja je za demografiju u celini. Posebno se razvila u oblasti prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva, zatim u istraživanju porodice, domaćinstva, naselja. Otuda, često se navodi podela na: statistiku stanovništva, vitalnu statistiku, migracionu statistiku i statistiku porodice, domaćinstva, naselja.

U literaturi se pominje i razlika između kvantitativne i kvalitativne demografije. Prva se prvenstveno bavi ispitivanjima kretanja stanovništva, vodeći računa o količinskim odnosima među raznim demografskim pojavama, dok je druga orijentisana u prvom redu na kvalitativne odlike stanovništva, tj. ispitivanje demografskih struktura po kvalitativnim, odnosno atributivnim obeležjima (intelektualnim, fizičkim, socijalnim i dr.).

Pojam istraživanja o stanovništvu je širi. Ova istraživanja su, po pravilu, multidisciplinarna. Multidisciplinarnost je posledica ili stvarne potrebe da se stanovništvo, njegov razvoj i problemi sagledavaju sa aspekata svojstvenih različitim naukama, ili posledica osposobljenosti i naučne orijentacije istraživača da se bave izvesnim pitanjima koja spadaju i u demografiju i u neku drugu naučnu disciplinu.