Uvod pojam I predmet demografije

Izvori podataka o stanovništvu

Navešćemo savremene izvore podataka o stanovništvu.

Osnovni i najznačajniji podaci o stanovništvu dobijaju se iz popisa stanovništva, koji se periodično obavljaju u mnogim zemljama, kao i kod nas. U novijem periodu u našoj zemlji popisi su vršeni 1921, 1931, 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011.godine. Inače, prvi popis celokupnog stanovništva Srbije izvršen je 1834. godine, posle čega je bilo još devet popisa do 1910. godine. Pre prvog popisa vršena su prebrojavanja poreskih glava i slično.

Nakon obavljene obrade, popisni rezultati se publikuju u posebnim knjigama. Obično se najdetaljniji podaci objavljuju za celu zemlju i za veća područja, a manje detaljni za mala područja (za opštine i naselja, na primer). Još detaljniji nego u knjigama rezultata popisa jesu podaci u dokumantacionim tabelama u statističkim zavodima; ti podaci stoje korisnicima na raspolaganju.

Prilikom korišćenja rezultata iz različitih popisa stanovništva, treba voditi računa o:

a) Problemu uporedivosti teritorije. - Političko – teritorijalna podela često se menja i potrebno je proveravati da li se podudaraju granice područja za koje se vrši poređenje. Statistički zavod često publikuje uporedne preglede o broju stanovnika po teritorijama.

b) Uporedivosti definicija i klasifikacija za pojedina obeležja stanovništva. – U svakoj knjizi rezultata popisa, ili u drugim publikacijama sa podacima o stanovništvu, date su metodološke napomene, što omogućuje rad na komparativnim analizama, odnosno dozvoljava pravilno shvatanje i tumačanje popisnih rezultata.

c) Koncepciji popisivanja. – U svim posleratnim popisima stanovništvo je popisivano po principu ''stalnog'' stanovništva (de jure), to jest u mestu u kojem stalno stanuje. Raniji popisi u našoj zemlji (1921,1931) vršeni su po principu ''prisutnog'' stanovništva (de facto), što znači da su stanovnici popisivani u mestu u kojem ih je popis zatekao. Pri upoređivanju treba ovo imati u vidu, naročito ako se upoređuju podaci za gradska područja, ili za mesta koja su u vreme popisa imala značajan broj privremeno prisutnih stanovnika.

U popisu stanovništva 2002. godine primenjen je princip popisivanja de jure, koji je u odnosu na prethodni period modifikovan u skladu sa međunarodnim preporukama. U sastav stalnog stanovništva, pored stanovnika u zemlji, uključeni su naši državljani na radu i boravku u inostranstvu kraćem od godinu dana, kao i strani državljani, koji zbog rada ili školovanja, borave u našoj zemlji duže od godinu dana. Lica koja su izbegla sa teritorija pojedinih republika bivše SFRJ popisani su kao i ostali građani i uključeni u stalno stanovništvo. Interno raseljena lica sa Kosova i Metohije su takođe popisana, ali nisu ušla u sastav stalnog stanovništva.

Popis stanovništva 2011. godine je sproveden u periodu od 1. do 15. oktobra, prema stanju na dan 30. septembra u 24 sata, tj. u ponoć između 30.09. i 1.10. (tzv. „kritični momenat“). Popisom su obuhvaćeni državljani R. Srbije, strani državljani i lica bez državljanstva sa prebivalištem u Srbiji, bez obzira da li su u kritičnom momentu bila u zamlji ili van nje. Takođe, obuhvaćeni su i državljani R.Srbije, strani državljani i lica bez državljanstva sa prebivalištem u inostranstvu, koja su u kritičnom momentu boravila u Srbiji najmanje godinu dana ili kraće, ali sa namerom da u Srbiji ostanu godinu dana i duže.

U vezi određivanja ukupnog stanovništva Republike Srbije u vreme popisa 2011. godine, treba napomenuti sledeće. Ukupan broj stanovnika utvrđen je u skladu sa definicijom mesta stalnog stanovanja. Ukupno stanovništvo obuhvata :1. lica koja pre kritičnog momenta neprekidno žive barem 12 meseci u mestu Popisa sa članovima svog domaćinstva ili sama i 2. lica koja su pre kritičnog momenta došla u mesto svog stalnog stanovanja sa članovima svog domaćinstav ili sama, sa namerom da u njemu ostanu najmanje 12 meseci. U Popisu 2011. godine prvi put je za utvrđivanje ukupnog broja stanovnika nekog područja primenjen koncept "uobičajenog stanovništva". Prema ovom konceptu, lice se smatra stanovnikom onog mesta u kojem sâmo (u slučaju samačkog domaćinstva) ili sa članovima svog domaćinstva provodi najveći deo svog vremena, odnosno dnevni ili noćni odmor, nezavisno od toga gde ima prijavljeno prebivalište. Time su u ukupno stanovništvo određenog mesta uključena lica koja su u tom mestu živela neprekidno najmanje godinu dana pre kritičnog momenta popisa, kao i lica koja su u tom mestu živela kraće od 12 meseci, ali s namerom da u njemu ostanu najmanje godinu dana. Beskućnici su popisani u mestu u kome su se zatekli na dan popisa.

Osim stanovništva, jedinice popisivanja 2011. godine bile su i domaćinstva i stanovi.

Drugi veoma značajan izvor podataka o stanovništvu je vitalna statistika. Matičari popunjavaju posebne obrasce o vitalnim događajima (rođenje, smrt, venčanje), ti listići se obrađuju u statističkim zavodima, a potom se rezultati objavljuju u posebnim publikacijama. One se objavljuju od 1950. godine svake godine, najpre pod imenom Vitalna statistika, a kasnije kao Demografska statistika. Inače sve do 1946. godine matične knjige rođenih, umrlih i venčanih vodile su crkvene vlasti, a od tada obavezu vođenja matičnih knjiga pruzima država (opštine) (Zakon o državnim matičnim knjigama).

Popisi stanovništva i vitalna statistika odnose se na ukupno stanovništvo. Princip de jure primenjuje se i u vitalnoj statistici. To znači da kod obrade podaci se grupišu prema prebivalištu majke rođenog deteta, umrlog lica, odnosno mladoženje. Na taj način su podaci demografske statistike obrađeni prema prebivalištu, što odgovara koncepciji stalnog stanovništva primenjenog u popisima.

Podaci o preseljavanju stanovništva dobijaju se iz statistike migracija. Statistika unutrašnjih migracija, koja je uspostavljena na nivou države 1988. godine, prati svaku promenu prebivališta trajnog karaktera. Prilokom svakog trajnog preseljenja iz jednog mesta u drugo, lice podnosi prijavu prebivališta (koja sadrži informaciju o prethodnom prebivalištu), odnosno podnosi odjavu (sadrži i nameru o budućem prebivalištu).

Izvori podataka o stanovništvu su i oni koji prikupljaju podatke o delovima stanovništva.

Statistika zaposlenog osoblja o onom delu radne snage, odnosno aktivnih stanovnika koji se nalaze u radnom odnosu. Naročito su značajni popisi zaposlenog osoblja.

Školska statistika o svim licima koja se školuju. O deci koja podležu školskoj obavezi, kao i omladini koja nastavlja školovanje u srednjim školama, u školama za kvalifikovane radnike, na fakultetima, u višim i visokim školama.

Zdravstvena statistika o svim licima koja su bila na lečenju u bolnicama i drugim zdravstvenim institucijama, ambulantama, itd.

Poljoprivredna statistika o radnoj snazi untar poljoprivrednog stanovništva. Sa aspekta demografije naročito su značajni podaci iz redovnih popisa poljprivrede i poljoprivrednih gazdinstava, pošto se u okviru ovih popisa često prikupljaju veoma detaljni podaci o radnoj snazi unutar poljoprivrednog stanovništva, a sem toga i izvesni podaci o ukupnom poljoprivrednom stanovništvu.

Statistika spoljnih migracija o karakteristikama useljenika i iseljenika iz naše zemlje. Podaci o unutrašnjim migracijama u našoj zemlji se ne prikupljaju i informacije o ovim preseljavanjima za sada se mogu dobiti (sem za Sloveniju i Beograd, koji su uveli statistiku unutrašnjih migracija) samo posebnom metodom na osnovu pitanja postavljenih u popisu stanovništva.

Razne ankete o stanovništvu (na primer, antropometrijska merenja, sociološke ankete, ankete o životnom standardu, ispitivanja strukture potrošnje, strukture ishrane itd.) takođe su bogat izvor podataka o stanovništvu, porodicama i domaćinstvima.

Razne ankete stavova i mišljenja stanovništva o raznim problemima, kojima se često obuhvataju i pitanja koja su značajna za demografsku analizu (na primer, o ''idealnoj'' ili željenoj veličini porodice, o profesionalnoj orijentaciji omladine).

Ankete kojima se ispituju dublji problemi u vezi sa fertilitetom stanovništva, njegovom uslovljenošću raznim faktorima, dubinske ankete drugih demografskih pojava (smrtnost, migracije, divorcijalitet, nupcijalitet, sterilitet itd.)

Nestatistička građa u arhivama, u matičnim uredima, u raznim dokumentima i drugo.

Statistički i drugi materijali raznih bioloških, medicinskih, genetskih i drugih ispitivanja i analiza.

Studije i analize drugih naučnih područja koja tretiraju problematiku stanovništva ili njegovih grupa (etnologija, antropologija, sociologija, ekonomija itd.).

Jedinice i obeležja u statistici stanovništva
Jedinice posmatranja
U statistici stanovništva pojavljuju se sledeće jedinice posmatranja: lice (stanovnik), brak, porodica, domaćinstvo i naselje.

Lice (stanovnik) se javlja kao jedinica ispitivanja u svim delovima demografske statistike. Ponekad je ova jedinica detaljnije specificirana: živorođeno dete, mrtvorođeno dete, umrlo lice, udata žena, supružnici. U tim slučajevima, pa i kad se vrše ispitivanja za sva lica, veoma je važna definicija statističkog skupa.

Kao jedinice ispitivanja javljaju se i događaji kao porođaj, smrtni slučaj, sklapanje braka, ali i pobačaj, zatim začeće (koncepcija) itd.

Navodimo neke od definicija jedinica istraživanja, koje su usvojene u našoj statistici.

Kao živorođeno dete smatra se ono dete koje posle porođaja, makar i za najkraće vreme pokazuje znake života (disanje, odnosno kucanje srca) bez obzira na trajanje trudnoće majke. Ako dete ubrzo posle rođenja umre, onda se najpre registruje kao živorođeno, pa zatim i kao umrlo. Ako je dete rođeno, odnosno izvađeno iz tela majke bez ikakvih znakova života, tj. ako nije disalo niti pokazivalo neki drugi znak života, kao što su kucanje srca ili pokreti mišića, onda se smatra mrtvorođenim. Ne registruje se izbacivanje mrvog ploda nošenog manje od 28 nedelja. Podela na živorođenja i mrtvorođenja naziva se i podelom rođenja prema vitalitetu. Ispitivanja samo živorođenja u okviru populacije znači ispitivanje efektivnog nataliteta ili fertiliteta, a ispitivanje živorođenja i mrtvorođenja (tj. ukupnog broja rođenja) u okviru populacije naziva se ispitivanjem ukupnog nataliteta ili fertiliteta stanovništva. Izbacivanje mrtvog ploda, koji je bio nošen manje od 7 meseci ili 28 nedelja, smatra se abortusom. Napominje se da su u zdravstvenoj statistici date i nešto preciznije definicije pomenutih jedinica ispitivanja.

Brak. U zemljama u kojima se u statistici primenjuje formalni kriterijum u pogledu definisanja bračnog stanja, registruju se samo zajednice sklopljene shodno pozitivnim zakonskim propisima. U tim zemljama se faktične bračne zajednice prilikom zvaničnih statističkih istraživanja ne uzimaju u obzir. Popis 2011. godine uvodi praksu popisivanja i tzv. faktičkih bračnih zajednica (vanbračnih zajednica), koje se definišu kao bračni status svake individue u smislu njenog stvarnog načina života unutar domaćinstva.

Domaćinstvo, složena statistička jedinica sociološko – ekonomskog značaja, prestavlja skup lica koji obično žive zajedno u istom stanu ili kući i uz isto ognjište. Pošto razne zemlje na različit način definišu domaćinstva, a kako bi se olakšala međunarodna uporedivost, postoji međunarodna preporuka da se domaćinstvo definiše kao skup lica koja žive u istom stanu i koja se zajednički hrane. U jugoslovenskoj definiciji traži se i ispunjenje kriterijuma ''zajedničko privređivanje''. U broj domaćinstava su uključena i tzv. samačka domaćinstva (lica koja sama žive). Lica koja žive zajednički u ustanovama, kao što su domovi učenika, kasarne, popravni i kazneni domovi, hoteli, pansioni i sl. svrstavaju se u grupu kolektivnih domaćinstava.

Porodica, ili obitelj, ili familija, nije isto što i domaćinstvo. Porodica nastaje u procesu reprodukcije, a zasniva se na odnosima koji su u društvu priznati pravnim propisima ili običajima. U zajednicama evropskog tipa, ali i drugih tipova, porodica se poglavito zasniva, sa jedne strane, na vezi supružnika, a sa druge strane na srostvu roditelja i njihove dece. Zajednica koju sačinjavaju bračni par i njihova deca naziva se često porodica u užem (biološkom) smislu – nuklearna porodica. Zajednica samo jednog roditelja i dece naziva se nepotpunom porodicom. Ako su u zajednicu, pored bračnog para i dece, uključena i druga srodna lica, reč je o porodici u širem smislu.

Reč naselje ili mesto može se primeniti za svaki kompaktni skup stambenih zgrada, bez obzira na njihovu veličinu. Zaselak je seosko naselje koje sačinjava manja grupa kuća. Selo je značajnije seosko naselje, u kojem se javlja izvesna ekonomska diferencijacija. Grad je zajednica u čijem životu poljoprivredne delatnosti nisu značajnije zastupljene. U našoj statistici je prihvaćena sledeća definicija naselja: ''Naselje je posebna antropogeografska jedinica posebnog imena bez obzira na broj kuća''. Tri osnovna elementa definicije naselja jesu: stanovništvo, teritorija i ime (naziv) naselja. Broj kuća je uključen u definiciju da bi se otklonilo eventualno kolebanje u pogledu malih antropogeografskih jedinica sa svega nekoliko kuća, koje se takođe smatraju naseljima ako u pogledu stanovništva i teritorija prestavljaju izdvojene celine i imaju svoje ime.

Definisanje grada prestavlja znatnu teškoću. To se može učiniti na osnovu raznih kriterijuma. Podela na seosko i gradsko stanovništvo prestavlja poseban problem u statistici stanovništva i naselja. Zbog primene različitih kriterijuma, podaci često nisu uporedivi za različite periode. Nekoliko različitih kriterijuma se koristi za određivanje grada. Gradom se smatra: a) svako naselje koje je tako određeno samom administrativno – teritorijalnom podelom, važećom u datoj zemlji (administrativni kriterijum); b) svako naselje koje ima određen broj stanovnika (demografski kriterijum); c) svako područje koje ima poseban tip mesne samouprave; d) naselja koja imaju gradske karakteristike; e) naselja koja se mogu svrstati kao gradska po pretežnoj ekonomskoj delatnosti (npr. procenat nepoljoprivrednog stanovništva). U popisu 2002. godine naselja su svrstana u gradska i ostala, a primenjen je pravni, administrativni osnov.

primenjen je administrativni kriterijum, po kome su

Obeležja stanovništva
Kao i kod ispitivanja svih masovnih pojava, obeležja stanovništva takođe mogu biti atributivna, odnosno kvantitativna. Znatan broj tih obeležja ima opšti značaj, jer se primenjuje gotovo kod svih demografskih (i ne samo demografskih) ispitivanja, a druga su specifična za izvesnu granu u okviru primenjene demografske statistike, odnosno u specifičnim demografkim ispitivanjima (npr. obeležje uzroka smrti u statistici mortaliteta).

Biološka obeležja (pol i starost, zatim fizičke, tj. antrometrijske karakteristike, genetska obeležja, podela stanovništva po krvnim grupama, rasna pripadnost, zdravstvene karakteristike stanovništva). Većina pomenutih obeležja (sem starosti i pola) zasniva se na parcijalnim istraživanjima, čiji rezultati ne mogu u celini zadovoljiti demografski aspekt, tj. na osnovu njih se ne može vršiti analiza za ukupno stanovništvo.

Do sada se smatralo da su pojedina socio – ekonomska obeležja stanovništva najbolje izučeno područje u demografskoj analizi. Ali se pokazalo da sa brojem analiza raste i broj problema koje treba rešavati. Reč je o veoma širokom krugu karakteristika stanovništva:

ekonomska obeležja stanovništva (aktivnost, zanimanje, privredna delatnost, lični dohodak, sektor vlasništva, položaj u zanimanju itd.);

socijalna obeležja stanovništva (socijalna pripadnost stanovnika i njihovih predaka itd)

bračne i fertilne karakteristike stanovništva (bračno stanje, starost pri stupanju u brak, broj rođene dece, trajanje braka, brak po redu itd.);

migracione karakteristike stanovništva (stanovništvo prema rodnom kraju ili prema mestu odakle se doselilo, prema socijalnoj ili profesionalnoj mobilnosti itd.);

porodične karakteristike stanovništva (veličina domaćinstava ili porodica u kojem lice živi, porodični sastav domaćinstva u kojem lice živi, itd.).

Ne može se pretendovati da se pruži potpuna i detaljna klasifikacija socio – ekonomskih karakteristika stanovništva, pošto se one mogu javljati u mnogim vidovima, već koliko socio – ekonomskih osobina čovek poseduje. Za demografiju sve pomenute karakteristike postaju interesantne kada se mogu istraživati na nivou populacije ili njenih delova, odnosno kada su značajne za istraživanje i sagledavanje demografskih procesa.

Intelektualne karakteristike, odnosno odgovarajuće strukture, predstavljaju u demografiji relativno slabo izučavano područje. Od tih obeležja pominju se i pismenost i školska sprema ukupnog stanovništva, kvalifikaciona struktura radne snage, dok su gotovo sve ostale karakteristike iz ove grupe ispitivane uglavnom samo parcijalno (na primer, koeficijent inteligencije kod stanovništva i njegovih delova, druge intelektualne osobine) u drugim naukama, što je najčešće za demografiju nedovoljno.

Etničke karakteristike (nacionalnost, maternji jezik, veroispovest)