Uvod pojam I predmet demografije

Definicije i klasifikacije nekih najznačajnijih obeležja

Starost (uzrast) jedno je od osnovnih obeležja koja se posmatraju prilikom izučavanja strukture stanovništva. Reč je o kalendarskoj ili hronološkoj starosti. Obeležje starosti značajno je gotovo za sva demografska istraživanja, naročito za ispitivanje smrtnosti, fertiliteta, nupcijaliteta, (sklapanje brakova), divorcijaliteta, ali i za mnoga druga ispitivanja, na primer ispitivanja morbiditeta (obolevanja), profesionalnog traumatizma, radne sposobnosti, invaliditeta itd. Obeležja starosti ima osobit značaj i za ispitivanje sastava stanovništva po mnogim drugim karakteristikama: struktura stanovništva po starosti i zanimanju, po obrazovanju i starosti, itd.

Starost se izražava obično u godinama, čak i u mesecima i danima (za odojčad i za umrlu decu). Demografi obično vrše zaokrugljivanje godina starosti na donju granicu, izražavajući ih kroz navršene godine starosti, ili protekle godine starosti, ili – ako je potrebno – kroz navršene mesece ili dane. Drugi tip izražavanja starosti predstavlja davanje podataka po godinama rođenja. Najdetaljnije klasifikacije po obeležju ''starost'' su sledeće:

• 
  navršene godine starosti (0,1,2. . .99,100 i više);
  

- godine rođenja (2008, 2007,. . .)

Pored navedenih, u demografskoj statistici i analizi upotrebljava se i klasifikacija starosti po petogodišnjim grupama (0 – 4, 5 – 9, 10 – 14, . . . 60 – 64, 65 i više; odnosno 0 – 4, 5 – 9, 10 – 14 . . . 80 – 84, 85 i više).

Kod globalnih analiza, odnosno u opštim demografskim analizama upotrebljavaju se često sažete klasifikacije, naročito po velikim starosnim grupama: 0 – 19 (omladina), 20 – 39 (mlađi sredovečni), 40 – 59 (stariji sredovečni) i 60 i više (staro stanovništvo). Kod nekih analiza naročito sa tematikom iz ekonomske demografije, koristi se ova klasifikacija: 0 – 14, 15 – 64 i 65 i više godina.

Na osnovu obeležja ''starost'' izveden je pojam funkcionalnih starosnih kontingenata, koji je za neke analize veoma značajan:

a) Kontingent predškolske dece (od 0 do 6 godina).

b) Kontingent školoobavezne dece (od 7 do 14 godina) obuhvata osam godina i značajan je za analizu ispunjavanja školske obaveze. Ponekad se vrši posebna analiza takozvanog mlađeg (7 do 10) i starijeg (11 do14) školoobaveznog kontingenta stanovništva.

c) Radni kontingent stanovništva obično se definiše tako, da se njime obuhvataju muškarci od 15 do 64, a žene od 15 do 59 godina starosti.

d) Ženski fertilni kontingent obuhvata sve žene od 15 do 49 godina starosti (fertilni period). Ovaj kontingent je značajan za analizu plodnosti stanovništva.

e) Za analizu bračnog stanja stanovništva uzima se u obzir samo kontingent stanovništva iznad 15 godina.

f) Za analizu obrazovnog nivoa stanovništva uzima se u obzir samo kontingent stanovništva iznad 10 godina starosti.

Pored navedenih, u izučavanju se posebno posmatraju i neki drugi starosni kontingenti: kontingent punoletnog stanovništva, kontingent vojnih obveznika itd. U specifičnim istraživanjima mogu biti značajni i neki drugi starosni kontingenti, ali oni nemaju opšti značaj (na primer mlađi i stariji maloletnici u kriminološkim istraživanjima).

Bračno stanje se u demografskim istraživanjima ispituje najčešće na osnovu formalnog kriterijuma, ređe i na osnovu faktičnog stanja. Klasifikacija ovog atributivnog obeležja predviđa sledeće modalitete: neoženjen – neudata, oženjen – udata, razveden – razvedena i udovac – udovica. Ako je za ispitivanje usvojen formalni kriterijum, onda se oženjenim – udatim smatra svako lice koje je sklopilo brak po važećim zakonskim propisima, a razvedenim – razvedenom lice čiji je brak razveden odlukom nadležnog suda.

Na osnovu pitanja ''broj živorođene dece'' (u popisima stanovništva, u vitalnoj statistici, u anketama) ispituje se konačni efektivni fertilitet žena (ukoliko su žene već izišle iz fertilnog perioda), odnosno dosadašnji efektivni fertilitet (ukoliko je reč o ženama koje se još nalaze u fertilnom peroidu). Ako se pitanje odnosi i na živorođene i na mrtvorođenu decu, vrši se ispitivanje ukupnog za razliku od pomenutog efektivnog fertiliteta.

Red rođenja je obeležje u statistici nataliteta na osnovu kojeg se vidi da li je dete rođeno kao prvo, drugo, treće itd. po redu.

Za izučavanje učestalosti rođenja ili razmaka između porođaja u brakovima posmatra se interval između porođaja. Ovi intervali (pod opštim nazivom ''genezički intervali'') nazivaju se intergenezičkim intervalima za razmake između sukcesivnih porođaja, odnosno protogenezički interval za razmak između momenta sklapanja braka i prvog rođenja u braku. Intervali se izražavaju u mesecima.

Druge bračne karakteristike (starost pri stupanju u brak, trajanje braka i brak po redu) upotrebljavaju se za analizu nupcijaliteta i fertiliteta stanovništva.

Ekonomska aktivnost je jedna od najznačajnijih ekonomskih karakteristika stanovništva. Prati se za lica starija od 15 godina, kao minimalne granice za obavljanje ekonomske aktivnosti. Popis 2011. godine uvodi određene promene u pogledu klasifikovanja ovog obeležja. Naime, prema ekonomskoj aktivnosti lica se razvrstavaju u dve grupe: ekonomski aktivna i ekonomski neaktivna lica. Kategoriju ekonomski aktivnih (radnu snagu) čine lica koja obavljaju zanimanje i nezaposlena lica.

Kontingent lica koja obavljaju zanimanje (zaposlena lica) čine: 1) lica koja su u nedelji pred Popis bar jedan sat obavljala neki plaćeni posao, bez obzira da li imaju zasnovan radni odnos ili ne; 2) lica koja imaju posao, ali ga iz objektivnih razloga nisu obavljali u posmatranoj sedmici (zbog bolesti, godišnjeg odmora).

U nezaposlene spadaju lica koja nisu radila u posmatranoj nedelji i koja aktivno traže posao (samostalno ili preko službe za zapošljavanje) i koja bi mogla da počnu da rade u naredne dve nedelje u odnosu na momenat Popisa. U nezaposlena lica spadaju ona koja su nekada radila, kao i ona koja prvi put traže zaposlenje.

Ekonomski neaktivna lica su ona koja u nedelji pre Popisa nisu radila i nisu tražila zaposlenje, niti su bila u mogućnosti da počnu da rade u naredne dve nedelje ukoliko bi im posao bio ponuđen. U ovu kategoriju spadaju: penzioneri (starosni, invalidski, porodični, poljoprivredni), lica koja obavljaju samo kućne poslove u svom domaćinstvu - domaćice, učenici i studenti, lica koja imaju prihode od imovine i lica nesposobna za rad.

Zanimanje je obeležje aktivnog stanovištva. To je svojstvo pojedinca. Statisička definicija zanimanja zasniva se na konkretnom poslu koji se vezuje za pribavljanje sredstava za život. Ako neko lice obavlja dva ili više poslova, onda se opredeljuje prema onom za koji je najviše angažovano. Usvojeni kriterijum je vezan najčešće za pretežnost radnog vremena.

U praksi statističkih istraživanja nailazi se na posebne slučajeve, kao što su lica bez stalnog zanimanja, sezonski radnici, nezaposlena lica i lica koja prvi put traže zaposlenje. U pomenutim slučajevima postupa se na sledeći način:

─ Za lica bez stalnog zanimanja, ona koja stalno menjaju poslove, kao i za lica koja sezonski obavljaju različita zanimanja, određuje se zanimanje prema poslovima koje pretežno obavljaju u toku godine.

─ Za nezaposlena lica ili ona koja iz drugih razloga ne obavljaju svoje zanimanje , određuje se zanimanje prema poslovima koje su ta lica obavljala neposredno pre nastanka razloga zbog kojih su prestala da obavljaju zanimanja.

─ Za lica koja prvi put traže zaposlenje, zanimanje se utvrđuje prema osposobljenosti za obavljanje nekog zanimanja (na osnovu školovanja, ili na drugi način itd.).

Kod nekih ispitivanja, lica sa ličnim prihodima (lični i starosni penzioneri) razvrstavaju se prema zanimanju koje su vršila dok su bila ekonomski aktivna (npr. kod ispitivanja mortaliteta).

Delatnost kao obeležje aktivnog stanovništva određuje se prema osnovnoj vrsti proizvoda ili usluga kojim se preduzeće, ustanova, radnja, gazdinstvo itd bavi. U preduzećima sa više osnovnih ili sporednih delatnosti, lica se razvrstavaju prema pogonu u kojem rade, a za lica koja obavljaju poslove sa više delatnosti, određuje se delatnost po principu pretežnosti. Dok je zanimanje individualno svojstvo, karakteristika aktivnog lica (učitelj, lekar – hirurg, prelac, tokar, daktiligraf, stolar itd.), privredna delatnost se određuje prema preduzeću, ustanovi gde lice radi. Drugim rečima, kod privredne delatnosti je reč o svojstvu preduzeća. U popisu 2002. godine podaci o delatnosti su klasifikovani u sektore delatnosti koji predstavljaju najviši nivo agregiranja.

U zamjama u kojima praktično ne postoji nepismenost, obično se obeležje pismenosti ne istražuje u popisima. Obeležje pismenosti definiše se kod nas na sledeći način: Pismenim se smatra svako lice koje ume da napiše tekst iz svakodnevnog života, a zatim da napisani tekst razume. Lica koja samo čitaju smatrana su nepismenim. Inače, u popisima se ovo pitanje postavlja stanovništvu starijem od 10 godina.

Što se tiče školske spreme stanovništva, kod nas se primenjuje takozvani princip ''završene škole'' i sva lica se razvrstavaju prema školi koju su završila. Podaci se prikazuju samo za stanovništvo staro 15 i više godina. U iskazivanju rezultata upotrebljavaju se klasifikacije sa većim ili manjim brojem grupa. Navodimo sledeću klasifikaciju:

• 
  lica bez škole
  
• 
  lica sa 1 do 3 razreda osnovne škole
  
• 
  lica sa 4 razreda osnovne škole
  
• 
  5 do 7 razreda osnovne škole
  
• 
  osnovna škola
  
• 
  srednje obrazovanje
  
• 
  srednja škola
  
• 
  viša škola
  
• 
  visoka škola
  

Obeležje nacionalna pripadnost. U svim popisima posle drugog svetskog rata primenjen je subjektivni kriterijum u pogledu nacionalne pripadnosti stanovništva. Takva pripadnost utvrđivana je na osnovu slobodne izjave ispitanika i nikakva objektivna činjenica ili dokumenti o tome nisu bili predviđeni kao uslov.

Pored nacionalnosti, u demografskim ispitivanjima prati se i obeležje maternji jezik, koji se najpravilnije i najdoslednije određuje na osnovu jezika kojim je dete progovorilo u najranijem detinjstvu. U tom slučaju i obeležje ''maternji jezik'' doprinosi ispitivanju etničke strukture stanovništva. Drugi kriterijumi, npr. govorni jezik, nisu podesni za ispitivanje etničke strukture.

Obeležje veroispovest ispitivano je u popisu od 1953. godine, a u kasnijim posleratnim popisima to pitanje nije unošeno u upitnik. Ponovo je uvedeno od popisa 1991.godine. Međutim, obeležje o veroispovesti se češće upotrebljava u anketnim ispitivanjima (npr. u nekim sociološkim, demografskim ili drugim anketama). Ovo obeležje je kod nas definisano ili na osnovu čisto subjektivnog kriterijuma (izjava lica), ili se pokušalo utvrditi kolika je stvarna pripadnost lica određenoj veroispovesti (npr. na osnovu stvarnog upražnjavanja verskih obreda).

Osnovni pokazatelji u demografskoj analizi

Kretanje stanovništva, njegov porast, odnosno promene u ukupnom broju stanovnika na izvesnoj teritoriji, zavisi od prirodnih i mogracionih komponenata. Prirodna komponenta podrazumeva rezultantu nataliteta i mortaliteta, a migraciona (mehanička) useljavanja i iseljavanja stanovništva. Brojevi rođenih i useljenih su pozitivne, a brojevi umrlih i iseljenih negativne komponente kretanja stanovništva.

Prirodni i mehanički priraštaj i porast stanovništva
Prirodno kretanje
Razlikom između broja živorođenih (N) i broja umrlih (M) dobija se apsolutni prirodni priraštaj stanovništva (J). Stopa prirodnog priraštaja na 1000 stanovnika, računata obično za kalendarsku godinu, dobija se po obrascu:

N − M

j = ——— ∙ 1000,

P

gde P znači broj stanovnika sredinom kalendarske godine (30. VI) za koju se računa prirodni priraštaj. Broj stanovnika P dobija se procenom za sredinu godine.

Stopa prirodnog priraštaja je razlika između stope nataliteta (n) i stope mortaliteta (m) za izvesno razdoblje, najčešće jednu godinu, odnosno:

N

n = — ∙ 1000 (broj živorođenih na 1000 stanovnika)

P

M

m = — ∙ 1000 (broj umrlih na 1000 stanovnika).

P

Prema tome, stopa prirodnog priraštaja (j):

N − M N M

j = ——— ∙ 1000 = — ∙ 1000 − — ∙ 1000 = n − m.

P P P
Pošto su apsolutni brojevi živorođenih, umrlih i prirodnog priraštaja u direktnom odnosu sa veličinom stanovništva, to se u komparativnim analizama ili u analizama promena u toku vremena koriste relativni pokazatelji prirodnog priraštaja, nataliteta i mortaliteta, tj. koeficijenti ili stope. Broj živorođenih na 1000 stanovnika kreće se danas u svetu između 8 i preko 30‰, tj. u vrlo velikom rasponu. U Srbiji je opšta stopa nataliteta bila 9.4‰ 2010. godine. Broj umrlih na 1000 stanovnika godišnje nalazi se u svetskim razmerama u intervalu ispod 5 i preko 16‰, a u našoj zemlji je iznosio 2010. godine 14.2‰.

Prirodni priraštaj zavisi od kretanja i nataliteta i mortaliteta. Kad udeli starog u ukupnom stanovništvu znatno rastu uticaj mortaliteta na prirodni priraštaj postaje veći.

Prirodni priraštaj u Srbiji je negativan, u 2010. na nivou -4.8‰. Negativan prirodni priraštaj beleži se u Vojvodini od 1989. a u Centralnoj Srbiji od 1992. godine.


Mehaničko kretanje-migracije

Razlika između broja useljenika – imigranata (I) i broja iseljenika – emigranata (E) predstavlja saldo preseljavanja ili migracioni saldo (S). Stopa migracionog salda računa se po obrascu:

I − E

s = ——— ∙ 1000, a

P

stopa imigracije odnosno emigracije po formulama:

I E

i = — 1000; e = — 1000

P P
Pomenute stope za migracije obično se takođe računaju za pojedine kalendarske godine.

U pogledu migracija postoje razni tipovi stanovništva, a u istoj zemlji formiraju se ili izrazito imigraciona ili izrazito emigraciona područja, dalje područja sa umerenim ili malim stopama imigracije ili emigracije, a neka područja mogu imati uravnoteženi bilans u preseljavanjima.

Stopa nupcijaliteta (b), ili broj sklopljenih brakova na 1000 stanovnika godišnje, predstavlja odnos između broja sklopljenih brakova (B) i broja stanovnika sredinom godine posmatranja (P), odnosno:
B

b = — 1000

P
Stopa divorcijaliteta, ili broj razvedenih brakova na 1000 stanovnika, predstavlja odnos između broja razvedenih brakova (R_b) i broja stanovnika sredinom godine posmatranja (P):

R_b

r_b = — 1000

P

U Srbiji je stopa nupcijaliteta između 5 i 6‰, a stopa divorcijaliteta oko 1‰.

Stopa smrtnosti odojčadi je odnos između broja umrle odojčadi (M_o= broj umrle dece od 0 do 365 dana života) i broja živorođene dece (N) u godini posmatranja (računato na 1000 živorođene dece):

M_o

m_o = — 1000

N

U zemljama vrlo niske smrtnosti, stopa smrtnosti odojčadi nalazi se na nivou ispod 4‰, a u zemljama vrlo visoke smrtnosti odojčadi ona dostiže vrednost veću od 50‰. Kod nas je ona 2006. godini iznosila 6.7‰ .

Porast stanovništva
Porast stanovništva je rezultanta sve četiri komponente kretanja stanovništva. Apsolutni porast stanovništva (R) dobija se po obrascu:
R = ( N − M) + ( I − E) = J + S
Ako se raspolaže podacima o svim komponentama porasta stanovništva, stopa porasta na 1 000 stanovnika se računa na sledeći način:

N − M I − E

r = ( ——— + ——— ) 1000 = n − m + i − e.

P P
Porast stanovništva zavisi od prirodne komponente, tj. od prirodnog priraštaja, ali i od migracionog salda. U ranijim periodima porast našeg stanovništva uglavnom je zavisio od prirodnog priraštaja. Međupopisni period 1991-2002 potvrda je da i migracioni saldo može da opredeli ukupan porast stanovništva. Iako je za čitav period prirodni priraštaj bio negativan, depopulacija (smanjenje broja stanovnika) je znatno ublažena pozitivnim migracionim saldom.

Stope rasta
Godišnji porast stanovništva može se izračunati i na osnovu podataka o ukupnom broju stanovnika po sukcesivnim popisima stanovništva.
a) aritmetička stopa rasta

Neka je broj stanovnika prema prvom popisu P₁, a prema drugom P₂. Između oba popisa proteklo je t godina. Prosečan apsolutni godišnji porast stanovništva za period između oba popisa može se izračunati na sledeći način:

– P₂ − P₁

R = ———

t

Stopa prosečnog godišnjeg porasta na 1000 stanovnika (aritmetička stopa) dobija se prema obrascu:

–

– R

r = — ∙ 1000,

–

– P

gde P znači srednji broj stanovnika između oba sukcesivna popisa, odnosno

– P_{1 +} P₂

P = ———

2

b) geometrijska stopa rasta

Na osnovu podataka iz dva sukcesivna popisa izračunava se često i takozvana geometrijska stopa porasta stanovništva. Polazi se od sledeće jednakosti:

P₂ = P₁ ∙ q^t

gde P₁ , P₂ i t znače isto što i i prethodnom primeru, a q je količnik između dva uzastopna člana u geometrijskoj progresiji.

Vrednost za q može se izračunati preko logaritama, ali i na sledeći način:

U vrednosti za q nalazi se i stopa porasta stanovništva (r)- geometrijska stopa

r

q = 1 + —— , odnosno

1000
r = 1000 ( q − 1) (porast u promilima).


Osnovni tipovi posmatranja u demografiji
Pojedine starosne kohorte (npr. kohorta rođenih u godini t, ili kohorta udatih žena u godini t, a starih 15, 16... godina) mogu se posmatrati sa gledišta demografsko relevantnih događaja od početnog momenta, koji je obično precizno definisan, pa do starosti ω. Krajnja tačka pomenutog vremenskog intervala obično se ne može precizno definisati. Na primer, ako se posmatra kohorta rođenih u 1950. godini u pogledu smrtnosti i migracija, početak je definisan (to su datumi rođenih u 1950. godini), dok je krajnja tačka posmatranja pomenute kohorte oko 100 godina kasnije, pošto će gotovo svi iz kohorte rođenih u 1950. umreti do 2050. godine.

Moguća su sledeća posmatranja događaja kod date starosne kohorte:

a) Kontinuirano posmatranje događaja od početka (npr. starost 0) pa do potpunog iščezavanja kohorte (ω godina). U tom slučaju se događaj registruje kontinuirano. Pored toga, postoji mogućnost registrovanja događaja koje proučavamo, ali i događaja koji prestavljaju, u stvari, smetnju za potpuno posmatranje odnosno obuhvatanje prvih tj. proučavanih događaja.

b) Retrospektivna posmatranja odnose se samo na ona lica iz kohorte koja su uključena u ispitivanu populaciju u nekom datom momentu (npr. prilikom popisa ili prilikom anketa). Mogućno je da posle pomenutog momenta više nema događaja koje proučavamo, ili se registruje samo deo događaja, tj. oni koji su se desili do datuma ispitivanja.

Kod retrospektivnog posmatranja dobijaju se informacije samo o licima koja su prilikom ispitivanja (popisa ili anketa) još bila u sastavu populacije. Ono ne dolazi u obzir kod ispitivanja smrtnosti. Ali se retrospektivno posmatranje sa uspehom primenjuje u ispitivanju fertiliteta žena, npr. prilikom popisa o broju živorođene dece, ili prilikom ankete na osnovu potpune reprodukcione istorije za žensko stanovništvo (npr. navođenje kalendarskih datuma za sve porođaje kod žena, zatim za abortuse itd). Ipak treba imati u vidu da pomenutim ispitivanjem nisu obuhvaćene žene koje su do momenta popisa ili ankete umrle ili se iselile, što znači da se ne dobijaju podaci za sve žene neke starosne kohorte. Mogućno je da je posredi izvesna selekcija, što znači da su one žene koje usled smrtnosti ili emigracija nisu mogle biti ispitane, imale drugačije karakteristike u pogledu proučavanih fenomena.

Na osnovu kontinuiranog posmatranja dobijaju se najvažnije informacije o svim karakteristikama kretanja stanovništva (natalitet, smrtnost, useljavanja, iseljavanja). Mada je ovaj tip posmatranja u principu najbolji, ipak i on ima nedostataka. Pre svega, postavlja se pitanje odgovarajuće transformacije prikupljenih podataka, da bi se oni mogli upotrebiti u demografskoj analizi za proučavanje starosnih i drugih kohorti, zatim problem standardizacije vitalne odnosno migracione statistike sa drugim demografskim istraživanjima (popisi stanovništva, demografske ankete), itd. Mada su u razvijenim zemljama demografske statistike naročito one putem kojih se prikupljaju podaci o rođenima i umiranjima, kao i o brakovima, veoma precizne u pogledu obuhvata i podataka o obeležjima jedinica posmatranja, u velikom broju zemalja ne raspolaže se podacima, na primer, iz kontinuiranog posmatranja preseljavanja, što je neophodno za sagledavanje demografskih pojava.

c) Momentna posmatranja. Metod retrospektivnog posmatranja sprovodi se zapravo u jednom momentu. Tom prilikom najveći broj podataka koji se prikuplja odnosi se na stanje u kritičnom momentu. Takav je slučaj i kod popisa i kod anketa. Otuda su to momentna posmatranja. Tada se dobijaju informacije o sastavu stanovništva prema različitim njegovim karakteristikama (po starosti i polu, po socio – ekonomskim obeležjama, bračnom stanju, školskoj spremi itd). Pomenuta posmatranja daju presek u izvesnom momentu, a upoređivanjem stanja na osnovu dva ili više preseka dobija se mogućnost za analizu promena u sastavu stanovništva prema navedenim i drugim karakteristikama. Dobro organizovano i uredno vođeno kontinuirano posmatranje moglo bi dati informacije o stanju u bilo kom momentu, ali pošto je veoma teško na duži rok i bez povremenih revizija vršiti kontinuirano posmatranje u svim traženim pogledima, to se gotovo u svim zemljama u određenim intervalima obavljaju popisi stanovništva ili druga momentna posmatranja, kako bi se kontrolisali rezultati kontinuiranih posmatranja, odnosno revidirali registri, kartoteke i sl.

Dva osnovna metoda demografske analize
Domet demografskih analiza, njihov značaj i mogućnosti sagledavanja demografskih procesa u velikoj meri zavisi od toga da li je primenjen kohortni ili transverzalni metod.

Kohortni metod u analizi fertiliteta stanovništva znači, na primer, da se za istu starosnu kohortu žena sagleda reprodukcioni proces od ulaska pa do izlaska iz fertilnog perioda života, tj. od 15. do 49. godine starosti, ili za kohortu rođenih npr. 1910. godine od 1925. pa do 1960. godine. Primena kohortnog metoda znači, po pravilu, dugoročna posmatranja, pa neki autori upotrebljavaju za njega i naziv ''longitudalni metod'' demografske analize. Primena kohortnog metoda u ispitivanju mortaliteta značila bi praćenje iste starosne kohorte kroz čitavo njeno postojanje (oko 100 godina), što je prilično dug period da se registruju svi smrtni slučajevi. Ovaj metod zahteva da se raspolaže podacima za duži ili kraći niz kalendarskih godina (u zavisnosti šta je predmet ispitivanja), pa se zavisno od toga raspolaže samo nekim ili svim informacijama za sagledavanje proučavane pojave. Transverzalni metod je sasvim drugačiji u svom pristupu. Reč je o analizi samo na osnovu podataka za jednu kalendarsku godinu, ili za nekoliko godina ako su populacije relativno male po obimu pa treba uzeti podatke iz nekoliko godina kako bi se raspolagalo statističko signifikantnim informacijama za posmatranu pojavu. Neki autori za ovaj metod upotrebljavaju i naziv ''momentni metod'', što ne treba shvatiti da je reč o podacima samo za određeni momenat, već su u pitanju i podaci za neko razdoblje (obično za kalendarsku godinu), ali za stanovništvo svih starosnih ili drugih kohorti koje je bilo u odnosnoj godini posmatranja relevantno sa gledišta posmatranih pojava. Tako, na primer, proučavanje smrtnosti u 2000. godini za stanovništvo iz svih starosnih grupa znači primenu transverzalnog metoda, pošto se u istoj, tj. u 2000. godini, vrši ispitivanje smrtnosti po starosti svih, ali različitih starosnih kohorti. Međutim, i analiza smrtnosti po starosti na osnovu ovog metoda može biti dugoročna po svom karakteru, pošto smo mogli uzeti za upoređivanje informacije o mortalitetu od npr. 1950. do 2000. godine po starosti stanovništva.

U demografskoj analizi najpre je u većoj meri primenjivan transverzalni metod. Za ovo postoji istorijsko objašnjenje. Naime, metodi demografske analize najpre su razvijeni kod proučavanja smrtnosti, a tek kasnije kod ispitivanja drugih demografkih pojava. Pomenuti metodi transverzalne analize su, zatim, tako reći ''presađeni'' na druga područja ispitivanja demografskih fenomena, mada često neopravdano, pošto se pokazalo da je za proučavanje tih drugih demografskih pojava kohortni metod podesniji. Čini se da metod transverzalne analize zadovoljava u znatnoj meri proučavanja smrtnosti i migracija, ali da kod ispitivanja plodnosti treba primenjivati i transverzalni i kohortni metod demografske analize. U reproduktivnom životu pojedinih starosnih kohorti često iskrsavaju smetnje (usled ratova itd.) koje doprinose brzom smanjenju plodnosti po starosti, ali se kasnije gubici u natalitetu nadoknađuju, kao što je, na primer, bio slučaj u kompenzacionom periodu posle rata, kad su rasle stope nataliteta usled porasta nupcijaliteta, a i iz drugih razloga. Ovo znači da usled nižih stopa fertiliteta u toku rata ne mora biti smanjen prosečan broj rođene dece na jednu ženu, pošto su gubici u natalitetu nadoknađeni u kompenzacionom periodu. S druge strane, uzimanje visokih stopa plodnosti po starosti iz kompenzacionog perioda kao pokazatelja novih tendencija u kretanju fertiliteta može da predstavlja grešku u suprotnom pravcu, pošto kod novih starosnih kohorti ne nastupaju pomenute smetnje, što znači da žene iz tih kohorti neće imati visoke stope plodnosti karakteristične za kompenzacioni period.

Što se tiče metoda posmatranja, kontinuirani metod posmatranja, uz odgovarajuću obradu podataka daje informacije, neophodne za primenu oba metoda analize. Međutim, retrospektivni metod posmatranja daje informacije uglavnom samo za primenu kohortnog metoda analize. Pri tome je neophodno da se imaju u vidu ograničenja pomenutih metoda posmatranja o kojima je bilo reči.