Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан

3.1. ЭНЕОЛИТ ДАВРИ
Энеолит — мис-тош даврида одам металл билан танишади. Унгача ибтидоий одамлар икки ярим — уч миллион йиллар давомида (палеолит, мезолит ва неолит даври) фақат тошдан, ёғочдан ва суякдан ясалган қуроллардан фойдаланганлар.
Мис даврига ўтилиши ишлаб чиқарувчи кучлар янада юксалганлигини кўрсатади.
Мисдан ишланган кқуроллар тош кқу-ролларга Караганда анча такомиллашган бўлса-да, лекин мис кучли ва огир қуроллар ясаш учун яроқсиз бўлган. Шу сабаб-дан энеолит даври к,абилалари тош қуроллардан ҳам кенг фой­даланганлар. Мис ва тош к,уролларнинг ишлатилиши қадимги хўжалик тармокларининг ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлган.
Мезолит охирида ва неолит, даврида териб-термачлаб овқат топишдан ёввойи ўсимликларни экиш ва утқизиш йули билан вужудга келган дехқончилик энеолит замонида юқори хўжалик формасига айланди. Деҳқончилик билан уй чорвачилиги ортикқ-ча махсулотлар етиштиришга ва мол айирбошлашни тартибга солишга асос бўлган.
Икки дарё оралиғида (Месопотамияда) ва Олд Осиёда мис-тош даврининг бошланиши илк бор давлат-шаҳарларнинг ву­жудга келиши билан ҳарактерланади. Милоддан аввалги IV мингйилликнинг иккинчи ярмига келиб, Қадимги Шарқнинг юқори маданият ўчоқларида ва илк қулдорлик давлатларида мисдан ишланган меҳнат қуроллари ва зеб-зийнатлар кенг тарқалади.
Кқадимги Шарқ дунёсида қишлоқ хўжалик жамоалари асоси­да катта, серсув дарёлар водийларида синфларга ажралиш содир булди. Бу ерда к,улай табиий шароитлардан ташқари иж-тимоий-иқтисодий ривожланиш ҳам ишлаб чиқарувчи кучлар
104 ' ' ' .
'; таракдиётининг умумий ривожини тезлаштиришга имкон бер-ган.
Кқабилаларнинг ижтимоий ва маданий тараккиёти бир хил даражада бўлмаган. Неолит даври қабилалари орасида вужуд­га келган маданий нотекислик мис-тош замонида анча кучаяди. Мазкур даврда Европа ва Осиё аҳолиси хилма-хил хўжалик типларига бўлинади. Шу асосда ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чик_%ариш муносабатлари т.аракдий этади.
Маданий жиқатдан орқада колган жамиятлар овчилик ва баликқчилик асосида ривожланади. Уларнинг ижтимоий муно­сабатлари, тош даври тузумига хос хусусиятлари сақланади. Лекин Қадимги Шарк, юқори маданият учоклари чегараларида яшовчи, дехқончиликка асосланган қабилалар синфий жараён-лардан анча узоқлашганлар ва улар ибтидоий урурчилик ту-зумининг кўпгина хусусиятларини сакқлаб қолганлар. Бу рай-онлардаги дехқончилик ортикқча махсулотлар яратилиши ва мулкий тенгсизлик тартибга солинишига кенг даражада асос бўлмаган эди. Уругчилик-қабилавий тузум хусусиятлари сақла-ниб қолган холда, одамлар маҳсулотни умумий мулкка айлан-тирар ва махсулотлар баравар тақсимланар эди. Тузумнинг мустахкам бўлганлиги, истеъмол воситалари бараварлиги, мехнат унумдорлиги пастлиги ва хўжаликни бутун урур аъзолари биргаликда бошқарганлиги — ибтидоий тузумнинг асосий бел-гиларидир.
Энеолит даврида Ўрта Осиё аҳолисининг маданияти бир босқич юқори кўтарилади. Лекин бу ердаги қабилаларнинг мада­ний ва ижтимоий тараққиёти бир хил даражада бўлмаган. Археологик текширув ишлари натижалари Ўрта Осиё аҳолиси, орасида нотекис ривожланиш бўлганлигидан далолат беради. Унумдор хўжаликларга асосланган қабилалар тезроқ ривожланган, қўшимча хўжаликлар билан машғул бўлганлари эса маданий жиҳатдан бир неча юз йиллар орқада қолган.
Маданий нотекислик жараёнлари билан боглик равишда Ўрта Осиёнинг турли вилоятларида неолит билан энеолит бир . вақтда бўлган. Туркманистоннинг жанубида мис-тош даври-нннг бошланиши милоддан аввалги IV мингйиллнкга мансуб бўлса, худди уша замонда Ўрта Осиёнинг шимолий дашт ва шарқий торлик ранонларидаги қадимий қабнлалар асосан ов­чилик, балиқчилик ва чорвачилнкнннг илк шакллари билан шуғулланганлар. Демак, бу икки давр хронологии жиҳатдан эмас, балки маданий-хўжалик даражалари жихатидан бир-биридан фарк килади. Маданий-хўжалик типлари қушимча ёки унумдор хўжаликлар, турар жой, уй-рўзғор буюмлари, -ишлаб чикариш и.уролларн асосида ҳрганилади.
Металлчиликнинг кашф этилиши ва хўжаликда мис қурол-ларнинг жорий ҚИЛИНИШИ бир неча асрлар давомида содир бўлган. Одамлар уз меҳнат қуролларини ясаш учун ҳар хил тош-лар қидириш жараёнида табиий мисга дуч келганлар. Дастлабки металл қуроллар ердан соф х/элда топилган мисдан ясал-ган. Аммо мис рудаларини ишлатиш металлургия (кучли олов-да руданинг суюқликка айлант,ирилиши) ривожланишига сабаб бўлган. Ўрта Осиёда ва Марказий К,озористонда очиқ руда коплари ва улар атрофидаги металл эритиш қуралари бир неча райопларда топилди.
Мис юмшокқ металл бўлганлигидан қабилалар хўжалик ҳа-ётида тошдан ишланган кқуролларни сиқиб чиқаролмаган, хат-то бутун илк металл асри давомида ҳам тош қуроллардан кенг фойдаланилган. Шунинг учун ҳам бу давр мис-тош даври деб аталади. Мисдан х_арбий кқуроллар, уй-рўзғор буюмлари ва зеб-зийнатлар ҳам ишланган.
Ўрта Осиё энеолит даври тадкқотчилари ихтиёрида ёзув-сиз манбалар мавжуд бўлиб, мазкур замоннинг маданий ва иж-ТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ жараёнлари моддий топилмалар асосида ур-ганилади. Ёдгорликларнинг маданий к,атламида сопол идиш-ларнинг ва қуролларнинг алмашиниш изчиллиги аниқланади. Бу топилмаларнинг асосий хусусиятлари бир-биридан фарқ кқи-лади ва тарихий жараёнларнинг ҳар хил босқичларига мансуб бўлади. Моддий манбалар ёдгорликларнинг ёшини аниқлашда х_ам муҳим роль уйиайди. Кқадимги буюмлар нисбий хроноло-гияга асосланади. Ёдгорликларнинг мутлакқ ёшини ҳрганишда радиокарбон усули катта аҳамиятга эгадир.
Тарихий ва маданий жараёнлар изчил кқисмларга (замон-ларга, боскқичларга, даврларга) бўлинади, бу кқисмлар муҳим вокеалар билан бир-биридан фарқ қилади. Айниқса ўтроқ ма-конларда ҳар бир босқичга оид моддий манбалар топилади.
Маълумки, Ўрта Осиёнииг жануб қисмида (Туркманистон-да) милоддан аввалги VI мингйилликда деҳқончилик хўжалиги пайдо бўлади. Бундаги маданият Жойтун маданияти, деб ата­лади. Жойтун кқабилалари хаётида неолит даврининг ундан ол-динги даврларига нисбатан янги нжтимоий-иқтисодий муноса-батларни кўриш мумкин. Бу прогрессив тарихий омиллар мис-тош даврида сакланади ва анча юксак даражада ривожланади.
Энеолит даври Ўрта Осиё жанубида янги маданий ва тари­хий жараёнлар билан боғликдир; улардаи: 1) хўжаликда мотига-кетмонча билан қилинадиган деҳқончилик ва уй чорвачилигининг ривожланиши; 2) суғорма деҳқончилик — ирригациянинг равнақ топиши; 3) ҳунармандчиликда янги касблар — металлчилик, тўқимачиликнинг вужудга келиши; 4) кулолчиликда муҳим техника ютуғи — хумдонларнинг ишлатилиши; 5) ўтроқлик хўжалигининг мустаҳкамланиши, ибтидоий жамоа бирлашмалари уйлари ва қурилишда хом ғиштнинг пайдо бўлиши; 6) рангдор сопол буюмлар ва лойдан ясалган бўлиб, оналик уруғига хос бўлган ҳайкалчаларнинг тарқалиши.

1қадимги қабилалар мис-тош даврига утгач, маданий-хужа-лик ва ишлаб чикариш таракқиётининг янги босқичи бошлана-ди. Янги хўжалик турлари — дёҳкқончилик ва уй чорвачилиги

106
" аввалгидек Туркманистоннинг жанубн-ғарбида қулай географик шароитда ривожланади. Кқуйи Зарафшон ва Амударё хқавзала-ркда яшовчи қабилалар зироатчиликка, яъни ўсимликлар ус-тиришга ҳали утмайди. Ўрта Осиёнинг шарқий қисмидаги торлик районлар аҳолией ибтидоий хўжалигида овчилик ус-
•; тунлик қилар эди. Демак, илк ва ривожланган мис-тош дав­рида Ўрта Осиё қабилаларншшг ижтимоий, иқтисодий ва ма­даний ривожланишида катта фарқлар ва нотекислик сақла-нади.
Унумдор хўжаликлар асосида ривожланган Туркманистон аҳолией Кқдимги Шарк,даги юқори маданиятли (қивилизақия-ли) районлар билан махкам алокқада бўлган. Ўрта Осиёнинг шимолий ва шарқий вилоятларида Калтаминор ва Дисор ма-даниятларига мансуб маданий-хўжалик типлари тарқалади. Дашт ва тор маконларидан топилган хилма-хил моддий манба-ларни ҳрганиш натижалари (сопол идишлар, тош к,уроллар, ҳайвон ва кқушлар суяклари) қабилаларнинг иқтисодий қаётида . !қУ^шимча хўжаликлар — овчилик ва балиқчилик асосий манбаи бўлганлигидан далолат беради. Шу билан бирга дашт одамлари тарихида чорвачиликнинг илк босқичи бошланади, дейиш мум­кин; лекин неолит замони анъаналари уз аҳамиятини йу1\от-маган. Аҳолининг асосий қисми дарёларнинг ирмок,лари соқи-лида ва куллар атрофида яшаган. Табиий бойликлар энеолит
- даври одамлари учун қаёт манбаи эди.
ёввойи к,ушлар ва ҳайвонлар суяклари кқадимги лонубий маконларда х_ам топилган. Демак, ов кқилиш деҳқончилик к_;а-билалари орасида ҳам сақланган, аммо уларда қушимча хўжаликлар катта аҳамиятга эга бўлмаган ва ибтидоий хўжалик­да иккинчи ролни ўйнаган.
Мис-тош даври маданиятини ўрганишга археологик ёдгорликлардан топилган хилма-хил моддий манбалар катта имконият беради. Кўпгина уй-жой қолдиққлари, мехқнат қуроллари, сопол идишлар, зеб-зийнат ва бошқа ашёвий буюмлар узок, ўтмиш тарихий жараёнларидан далолат беради.
Шу даврга оид муҳим археология ёдгорликлари Жанубий Туркманистонда топиб текширилган. Шимол томонда Корақум чўли, жануби-ғарбда Копетдоғ билан чегараланган Туркма­нистон ерлари қуруқ, ва иссиқ иқлимли ўлкадир. Неолит дав­рида вужудга келган Жойтун маданияти асосида Анов I—II ва Намозгоҳ I—III даврларига мансуб энеолит замони мада­нияти кенг территорияда тарқалади.
Жанубий Туркманистоннинг энеолит замони маконларида муваффақиятли ва кеиг куламда олиб борилган илмий текши-ришлар XX асрнинг 50-йиллари билан борлиқдир. Ёдгорлик-ларни текширишда Б. А. Куфтин, В. М. Массой, В. И. Сариа-ниди, О. Қ Бердяев ва И. Н. Хлопин ва бошқалар катта хиз-мат курсатдилар. Археологлар турар жойларни қазиб, қадимгп сугориш тармоқлари ва сурориш ерларининг чегараларини аниқ- ладилар, мис-тош даври маданияти ва тарихини муваффақи-ятли равишда >'Р^ганД^илаР- Маконларда утказилган к,азишлар натижасида муҳим моддий манбалар топилди. Совет олимлари топган археология материаллари асосида Жанубий Туркманис-юн энеолит даври тарихи аниқланиб тикланди.
копстдор атрофидаги ерлар узининг табиати ва шушми жи-хатидан деҳқончилик учун жуда қулайдир. Энг к,адимги суго-риш тармоқлари шундай шароитга эга бўлган сойлар этакла-рида вужудга келган. Тор дарёлари буйларида яшовчи к,абила-
108 -
лар қадимдан сурорма деҳқончиликда (арпа, бурдой, беда, по-лиз ва бопща экинларни суроришда) асосан сой сувларидан фой-даланганлар.
Жанубий Туркманистон энеолити уч даврга — илк энеолит (Анов I, Номозгоҳ I); ривожланган (Анов II, Номозгоҳ II) ва сўнгги мис-тош даври (Номозгоҳ III) га бўлинади. Кенг даражада текширилган ёдгорликлардан Ановтепа, Номозгоҳтепа, Қоратепа, Чақмоқлитепа, Ясситепа ва Геоксюртепа машҳурдир.
Археологик қазишлардан чиққан илк энеолит Анов I ва Но­мозгоҳ I даврига оид уй-жойлар хом ғиштлардан қурилган. Моддий топилмалар орасида мис қуроллар кам учрайди (мис пичоқлар ва жезгиналар). Қадимги маконларда тошдан ясалган жуда кўп қуроллар — ўроқ, ва пичоқ қадамалари, қиргичлар, тешкичлар, найза ва ўқ пойконлари, ёрғўчоқлар ва бошқа қуроллар топилди. Аввалгидек, мис-тош даврида ҳали тошдан ишланган қуроллар хўжаликда катта роль ўйнаган.
Сопол идишлар рангдор бўлиб, нақшлар ичида эгри чизиқлар ва учбурчак геометрик суратлар учрайди. Анов I сопол буюмлари ҳар хил шаклларда ясалган, кўпчилик сопол идишларнинг таги ясси. Дон сақлаш учун хумчасимон идишлар ишлатилган. Улар билан бирга товоқсимон пиёла, косасимон майда идишлар ҳам бўлган. Сопол буюмларнинг қизил, қора ва сариқ рангли нақшлари минерал буёқлар билан ишланган.
Ясситепада олиб борилган археологик қазишлар натижаси­да ибтидоий ибодатхонанинг қолдиқлари ҳам топиб текширилди. Қадимги иншоотнинг деворлари геометрик нақшлар билан безатилган бўлиб, уларга қора ва қизил рангли бўёқ, берилган. Марказий хонада катта ўчоқ топилган. Ибодатхонанинг деворлари ёнида ёғоч устунлар ўрнатиш учун полга чуқурчалар ўйилган.
Анов I даври моддий манбалари Жойтун маданияти топил-маларидан кўпда фарқ к,илмайди. Ривожланган энеолит (Анов II, Номозгох II) даврига оид ёдгорликлар Геоксюр воҳасида кенг равишда ҳрганилган. Геок-сюр қадимий каналлари Тажан дарёси тармоқларидан чиқарил-ган ва сув манбаи ҳосил этилган ерларга, кқишлоқларнинг ёнига олиб борилган. Қадимги - каналларнинг узунлиги 3 км, чуқур-лиги 1,2 м бўлган.
Тош ва мис қуроллар, арпа, бурдой донлари ва бошқа ашёлар қадимги геоксюрликлар асосан деҳқончилик билан шуруллан-ганлигини кўрсатади. Уларда уй чорвачилиги ҳам муҳим аҳа-миятга эга бўлган, қабилалар кўпроқ майда чорва — куй ва эч-ки бовданлар.
Анов II маданиятини яратган қадимги дехдонлар атрофи деворлар билан уралган қишлоқларда, пахса ёки ғиштлардан қурилган уйларда яшагаилар. Уй-жойлар думалоқ ва тўртбур-чак шаклида бўлган. Уйларнинг эшиклари жанубга ёки шимол томонга қаратилган, хоналарнинг ичига овқат пишириш учун учокушр ўрнатилган.
Муллалитепада утказилган қазишларда қадимги мудофаа девор колдикқлари топилган. Ялонрочтепада катта умумий урур-жамоа уйларининг борлиги маълум булди. Ёдгорликларнинг маданий қатламларидан чик,кан тур л и хилдаги моддий !қолдиқ-лар, шу жумладан, сопол идишлар, тош қуроллар, мис буюмлар ва ҳайвон суяклари энеолит даврида Туркманистоннинг жануби-гарбида яшаган аҳолининг маданий-хўжалик белгиларини кур-сатиб берди.
Анов II ва Номозгох II даврига мансуб маконлардан топил­ган гулдор сопол буюмлар кулолчиликнинг ҳам анча ривож топганлигидан далолат беради. Сопол идишлар асосан коса, тувак ва бошқалардан иборат. Уларнинг сирти қора буёқда геометрик чизиқлар ва ҳайвон ёки қуш расмлари билан безатилган. Ра­диокарбон усулида аниқланган Номозгоҳ II топилмалари милоддан аввалги 3160 + 50 йилга мансуб деб саналади.
Сўнгги энеолит даври (Номозгох, III) моддий топилмалари, шу жумладан, рангдор сопол буюмлар, аёл ва эркак ҳайкалчалари, мис пичоқлар, тош қуроллар ва бошқа уй-рўзғор буюмларидир. Номозгоҳ П1 даври радиокарбон хронологияси милоддан аввалги 2860±100, 2490±100 йилга оиддир.
Сўнгги мис-тош замони қурилишида планлаштиришга амал кқилинган. Кучалар, майдонлар ва катта жамоа бинолари тартиб билан қурилган. Ьқоратепанинг марказий қисмида 130 дан ортиқ хоналар текширилди. Улар катта жамоа уйларига айланган. Мулалитёпада 20 та энеолит даври уйлари топилган. Улар тўртбурчакли қурилишлар бўлиб, уй-жой, ошхона, хўжалик хо-наларига булинган (майдонлари 8—15, —17 м²).
Туркманистон қадимги жамиятининг ижтимоий, хўжалик ва маданий ривожланишида катта узгаришлар содир бўлган. Сўнгги энеолит она уруги — матриархат тузумидан патриархат — ота уруғига утувчи давр деб хқисобланади, лекин ота уругихукмронлнги фақат бронза асрида ўрнатилиб, к,адимги қабнла-лар орасида кенг ёйиладп. Геоксюр воҳасида сўнгги энеолит даврига оид қадимги қабристон қазиб очилди. К,абрлар дума­лоқ шаклда бўлиб, хом гищтдан тернлган саганалардан иборат. Гурларда 10—12 склст учрайди; демак, саганалар уруг аъзола-риннпг коллектив кабрлари вазифасини бажарган. Тқабрлардан чақмоқтош қуроллар, сопол идишлар, мис буюмлар ва тошдан ишлангап маржонлар топилди. Улар энеолит даври маданияти-дан далолат беради.
Сўнгги мнс-тош даврида кулолчилвк юксак даражада рнвожланиб, у шакли хилма-хил сопол идишлар билан ҳарактерланади. Нақшлар орасида қора ва жигар рангда ишланган одам, қушлар ва ҳайвонлар расмлари учрайди. Айниқса турли хилдаги геометрик нақшларга эътибор бериш лозим. Улар замонавий гиламларда ишланган нақшларга ўхшаб кетади.
Жанубий Туркманистон территориясида ҳозирги кунларгача энеолит замонига мансуб 32 та қадимги маком-тепа маълум. Уларнинг асосий қисми Ашхободга яқин жойда ва Геоксюр воҳасидан (Қуйи Мурғоб ва Тажон дарёлари орасида) топиб тек-ширилди. Геоксюр воҳаси 8 та қадимги кишлокдан иборат. Эне­олит даврида улар ўтроқлик водий-районига айланган ва Геоксюртепа 1 марказий макони атрофида жойлашган. Археологлар фикрича, Геоксюр воҳаси айрим ўтроқ деҳқончилик районларининг аҳолиси 4000—5000 кишилик умумий қабила аъзоларидан иборат бўлган.
Гсоксюртепа I атрофидаги гқадимги сугорпш майдонлари 50— 75 гектар бўлиб, каналларпинг узунлпги ўртача 3 км, чуқурли-ги 1,2 м, эни 2,4—5,5 м ни ташкил этган. Деҳқончиликда арпа ва бурдой экиш асосий роль ўйнаган. қабнлалар ҳаётида майда чорвачилик ҳам катта аҳамиятга эга бўлган. Улар билан бирга «ввойи қушлар ва ҳайвонлар ови қушимча хужалнк вазифасини бажарган.
Деққончилик ривожланганлигидан ўтроқлик маконлари, ]қа-димги каналлар, мехнат қуроллари, тошдан ишланган ёррўчоқлар ва ўроқлар, дон колдиқлари ҳам далолат беради. Арпа ва бур­дой сопол идишларда сакланган. Макоплардан катта хўжалик хоналари ҳам тқазнб очилган.
Вир неча маконда 15—20 та уй-жой топилди. қазишлар на-тижасида уйлар хом риштдан қурилганлиги маълум булди. Уй-ларнинг полларн ва дсворлари сомопли коришма билан сувал-ган. Эшиклар учуп ёғоч ишлатилмай, улар ҳайвон терилари билан тусилган, лекнн сўнгги энеолит даврида ёғоч эшиклар пайдо бўлган, дейиш мумкин.
Курилпш техникаси анча ривожлангап. Уйлар ичида тўрт бурчакли ёки \;алқа шаклндаги ўчоқлар ўрнатилган. Турар жой-лар ёнида дон саклаш учун хоналар иа махсус молхоналар қу-рилган. Бннолар тўрт бурчак ва думалоқ шаклида бўлган.
Жанубий Туркманистон энеолит замони сопол буюмлари қадимги ҳунармандчилик касбини ўрганишда ғоят қимматли моддий манба ҳисоблаиади. Илк энеолит — Анов I даврига мансуб идишларнинг 30% ида нақшлар учрайди. Анов II даврига ман­суб идишларга солинган рангли нақшлар ҳам анча кўп. Улар билан бирга одамлар қуроллар, лойдан одам ва ҳайвонларнинг ҳайкалчаларини ясаганлар.
Қазишмалар натижасида топилган манбалар ибтидоий динлар ва ибодатлардан ҳам далолат беради. Энеолит ибодатхоналарида рангли девор нашклари топилган. Иншоотлар ўртасидаги марказий ўчоқ диний маросимлар ўтказишга хизмат қилган Бу ўтга сиғинишнинг дастлабки формалари бўлиши ҳам эҳтимол, чунки одамлар ибодатхонадаги марказий ўчоқни овқат пишириш учун эмас, балки табиий кучларга сиғиниш мақсадида қурганлар.
Деҳқончилик қабилалари орасида оловдан ташкари Қуешга, ерга, сувга, ҳосилдорликка сиғиниш кенг тарқалган.' 114
Геоксюртепа ва К,оратепадан топилган жамоа кқабристонла-
: ри ёки урур аъзоларининг сараналари одамлар мурдани қумиш-
^; да маълум маросимга риоя қилганликларидан дарак беради.
Мурдалар ёнига сопол идишлар, меҳнат қуроллари ва зеб-зий-
натлар к,уйилган.
Энеолит замони тарихий-маданий муносабатларини ўрганишда Ўрта Осиё, Эрон ва Месопотамия аҳолисининг маданий алоқаларига эътибор бериш лозим. Ўрта Осиё жанубидаги мис-тош даври қурилишида ва тасвирий санъатида Қадимги Шарқ давлат-шаҳарининг маданий таъсирини кўриш мумкин. Ташқи савдо ва айирбошлаш асосида Ўрта Осиё жанубида мисдан ишлан­ган идишлар, қуроллар ва зеб-зийнатлар кўпайиб боради.
Энеолит даврида ҳаёт кечириш территориялари кенгайиб борган. Сўнгги мис-тош даврида деҳқончилик билан машғул бўлган қабилалар Қуйи Мурғобда кам тарқалади. Мурғоб водийсида канал-ариқлар қазиб, сув чиқариш имкони бўлган жой-ларда (муқим ўтроқ водий районларда) суғориб экиладиган деҳқончиликнинг турли формалари вужудга келади.
Жзнубий Туркманистондаги энеолит даври жамияти олдинги неолит замони жамиятидан ишлаб чикарувчи кучлар ва иш-лаб чиқариш муносабатлари тарақкиёти даражаси юқори бўлиши билан ажралиб туради. Суғорма деҳқончилик ва чорвачилик тирикчиликнинг асосий манбалари деб хисобланган. Энеолит даври одамнинг энг катта ишлаб чиқариш ралабаси — иррига­қия, сурориш техникаси ривож топган давр булди.
К,абилалар маҳсулотлари умумий мулкка айлантирилар, мақсулотлар жамоа айрим оилалари аъзолари ўртасида бара-вар тақсимланар эди. Уй жамоасининг аъзолари умумий турар жойда яшаганлар, биргалашиб ишлаганлар, !қуролларга, руз-рор буюмларига ва хўжалик махсулотларига ҳам биргаликда эгалик қилганлар.
Жанубий Туркманистонда табиат кучларига сириниш вужуд­га келади, одамлар улар билан бирга уй оловига ҳам иззат-хурмат изқор қилганлар. Муқаддас оловга топиниш кейинги тарихий даврларда катта аҳамиятга эга бўлади. Жанубий Турк­манистонда утказилган кқазишлар вактида айрим қурилишлар-нинг марказий қисмларида катта учокқлар топилган. Уларни «оловхонлар»га мансуб дейиш мумкин. Ибодатхоналарнинг де-ворларига солинган рангли расмлар муҳим тарихий аҳамиятга эга. Ибодатхоналар энеолит даври ижтимоий хаётининг диний марказлари ҳисобланган б>'лиши мумкин.