Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан

Жойтун маданияти Ўрта Осиёдаги, шунингдек бутун Совет Иттифоқидаги энг қадимги деҳқончилик марказларидан бири ҳисобланади. Копетдор билан Кқрақум оралигидаги яланглик-лардан топилган Боми, Найзатепа, Кқдимитепа, Жойтун ва боища катор ибтидоий дехдонлар манзилгохлари Жойтун мада­нияти номи билан аталади. Чунки мазкур манзилгоҳлар ора-сида Жойтун аввал топилган ва ҳрганилган. Жойтунликлар пахса ва гуваладан сомон аралаштириб ишланган уйларда ис-тидомат қилганлар, турли хил мехқнат қуролларидан, бўёқ, бе-риб накқшланган идишлардан фойдаланганлар. қар бир уйда 5—6 кишилик бир оила яшаб, она уруги хукмрон бўлган. Уй-лардан аёлларнинг лой ва тошдан ясалган ҳайкаллари, шунинг­дек ҳар хил такдшчоқ ва безаклар топилган. Жойтун мадания­тига асос солган қабилаларнинг машғулотлари деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик бўлган. ёввойи >:айвон суякла-рининг топилишига Караганда овчилик ҳам қилганлар. Лекин овчилик хўжаликнинг асосини ташкил этмаган.
Жойтун маданияти милоддан аввалги VI—V мингйиллик­ларга мансуб неолит даври ёдгорлиги ҳисобланади.
Сўнгги вактда Марказий Фаргонадан 80 дан ортикқ неолит даври ёдгорликлари топилиб ҳрганилди. Бу Ўрта Осиёдаги тур-тинчи неолит даврн маданияти бўлиб, у Марказпй Фарғона маданияти деб аталади.
Марказий Фарронадаги неолит ёдгорликлари Сух дарёси-нинг Сирдарёга куйилишида ҳосил бўлган кул-тукайзорларда жойлашган булиб, жуда куп тош қуроллар, оз микдорда сопол идишлар топилган; бу жой-маконларда яшаган кишиларнинг асосий машғулоти овчилик, балидчилик ва термачиликдан ибо-рат бўлган. Чорвачилик ва деедончилик билан борликқ буюм-лар сақланмаган. Афтидан, бу жойлар неолит даври овчилари ва балиқчиларпнинг мувак1\ат манзилгохлари бўлган.
Шундай дилиб, неолит узоқ давом этган тош асрининг энг сўнгги ва якунловчи босқичи ҳисобланади. Ибтидоий жамоа тузумининг илк, ўрта ва сўнгги тош асрида, мезолит — ўрта тош асри жараёнида кулга киритилган барча ютўқлар янги тош асрига келиб якунланади. Одамлар узларининг тинимсиз меҳ-нати, кўзатувчилик кқобилияти, ибтидоий билимларини сафар-
92
е €ар дилиб, хўжаликнинг илгор, унумдор шаклини — дехдончи-|>,лик ва чорвачиликни кашф этдилар. Бу археологияда «неолит ' революқияси» деб аталади.
' Мазкур даврда қадимги аждодларимиз лойдан идиш ясаб, ;- уни оловда пиширишни ҳргандилар, ип йигириш ва туқимачи-ликка асос солдилар, уйсозликнинг пойдевор тошини дуйдилар. Одамлар ёғоч ва ҳамишдан кқайиқ ясаб, сувда сузишни ҳам I Ҳргандилар, хилма-хил буюмлар ясайдиган булдилар, шу тари-| қ а дастлабки ҳунармандчиликка. асос солдилар. Бу ҳол ибти­доий жамоа тузумининг бундан кейинги ривожига жуда катта лаъсир курсатди.
Неолит даврида ибтидоий пазандалик сох,асида яна бир ул-кан қадам ташланди. Ер юзидаги баъзи қабилалар, чунончи, янги зеландняликлар қайнаб тҳрган иссик, булоқларда балиқ ва гушт маҳсулотларини пишириб еганликлари маълум. Лекин бу маҳаллнй ҳарактердаги ҳодисадир. Ўрта Осиёда неолит дав-рига келиб. кулолчиликнинг пайдо бўлиши, сопол идишлар тайёрланиши ҳам озиқ-овқат махсулотлари, айнидса гуштни сувда дайнатиб пишириш ва ҳар хил масаллиқлар солинган қу-юқ ва суюқ овқатлар тайёрлаш имконини берди.
Шу нарса равшанки, дайнатиб пиширилган овқат тез ва осон ҳазм бўлиб, инсон организмининг ривожланишига жуда катта таъсир кўрсатади.
Фикримизча, ибтидоий одамлар ҳайвонларни кулга ургатар эканлар, дастлаб уларнинг гушти, териси ва суягидан фойда-ланганлар. Кулолчилик пайдо бўлиб, ҳар хил сопол идишлар ясаган одамлар қорамол ва куй-эчкиларнинг сутини согиб, идишларда сақлаганлэр ва истеъмол қилганлар. Демак, шун-дай экан, сут маҳсулотларини овқат сифатида кенг истеъмол этиш неолит даврига мансуб бўлиши табиий ҳолдир.
Ибтидоий санъатнинг ривожланган босқичи ҳам неолит дав­рига турли келади. Калтаминор, Ҳисор, айниқса Жойтун мада­ниятига мансуб ёдгорликлардан ибтидоий санъатнинг ажойиб намуналари топилган. Уларда идишларга ҳар хил рангдаги бўёқ, билан турли-туман нақшлар, одам ва ҳайвон суратларини чкзиш кенг таркалган эди. Идишлар сиртида сув рамзини ифо-да этувчи тўлқинсимон чизиқ,лар кузга ташланади. Шу билан бирга лойдан ясалиб, пиширилган аёл хайкалчалари неолит; даври санъатининг нодир
намуналаридир.Ўрта Осиё ибтидоий қоятош расмлари кенг тарқалганлиги, улар мазмунипинг бойлиги ва даврининг қадимийлиги жихатидан СССРда фахрли ўринни эгаллайди.Ўрта Осиёдаги Зараутсой, Шахта гори, Биттик чашма, Са-рижоз, Соймали т,ош, Сармишсой, Биронсой, Суратлисой, Сой-хонсой, Тамрали тош, қоратор, Помирдаги коятош расмлари иттифоқимиздаги энг нодир санъат обидаларидир. Шундай килиб, ибтидоий давр кишилик маданияти тарихининг кейинги ривожи учуй ўлкан пойдевор яратиб колдирдики, бу пойдевор шу даврдан сунг яшаган авлодлар учун, ҳатто за-монамиз учун эса бениҳоя катт.а аҳамиятга эга эди.
Ф. Энгельс ибтидоий жамоа тузумининг моҳиятига баҳо бе-риб, бундай деб ёзган эди: «Бу муйсафид қадимий давр» ҳар 1қандай шароитда келажак авлодларнинг ҳаммаси учун роятда ҚИЗИҚ давр бўлиб услади, чунки бу давр энг кейинчалик була-диган юксакроқ таравдиётни ташкил этади, чунки бу даврнинг бошланрич нукдаси инсоннинг ҳайвонот оламидан ажралиб чи-қишидан, унинг мазмуни эса келажакда иттифоқ бўлган киши-лар ҳеч қачон дуч келмайдиган қийинчиликларнинг бартараф қилинишидан иборат»'дир. Ф. Энгельснинг бу фикри Ўрта Осиё археологиясини ҳрганиш жараёнида ҳам уз ифодасини топди.
Шундай қилиб, Ўрта Осиёнинг ибтидоий археологиясини ҳрганиш натижалари бу ўлканинг, унда яшовчи халқларнинг к,а-димийлигини, қадимийликда эса Ҳиндистон, Месопотамия ва .\.атто мисрликлар билан ҳам баҳслаша олишини яққол курса-тиб берди. /
Демак, Ўрта Осиё ҳам К,адимги Шарқ дунёси сингари жа-хон маданиятига юксак хисса қўшган ўлкаларнинг биридир. Айни вақтда Ўрта Осиёнинг ибтидоий ва қадимги маданияти Волгабуйи ва Рарбий Сибирь қабилалари маданиятига жуда катта таъсир курсатган. Чунки мазкур жойларга қадимгиодам-лар Ўрта Осиёдан ҳам кириб борганлар.