Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан


АНТРОПОГЕНЕЗ-ОДАМНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ



Download 2,01 Mb.
bet2/22
Sana13.10.2022
Hajmi2,01 Mb.
#852843
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22
Bog'liq
Урта Осиё археологияси Ж Кабиров

1.2. АНТРОПОГЕНЕЗ-ОДАМНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ
Олимларнинг илмий фаразларига кўра, биз яшаб тҳрган. Она ер беш миллиард йил муқаддам пайдо бўлиб, дастлаб унда хеч кандай ҳаёт бўлмаган. Ер тарихи геологик жиҳатдан архей, палеозой, мезозой ва кайнозой эраларига бўлинади. Архей эра-сининг охирида Ерда жуда оддий тирик мавжудотлар, палео-зойда сувда ва қурукда яшовчи х,айвонлар, мезозойда судралиб юрувчилар пайдо бўлади. Ер тарихининг кайнозой эрасида эса сут эмизувчи х,айвонлар тарқалади. Бу эра, уз навбатида, уч--ламчи ва тўртламчи босқичларга бўлиниб, учламчи босқич 50—-60 миллион, тўртламчи босқич 3—3,5 миллион йилни уз ичига .„• олади.
Ер тарихидаги энг буюк воқеа ҳайвонот дунёсидан одамзод-нннг ажралиб чиқишидир. Олимларнннг илмий фаразларига кўра, одамзод тўртламчи босқич бошларида пайдо бўлган.
Тўртламчи босқич бошларида иқлим ҳозиргига нисбатан ис- •. снкроқ бўлиб, Периней яриморолидан Хитойгача бўлган май-донлар субтропик, Осиёнинг жануби ва Африканинг катта қие-ми эса тропик минтакалар эди. Учламчи босқичнинг охири ва тўртламчи босқичнинг бошларида мазкур ўлкаларда маймун-ларнинг хилма-хил турлари яшаган.
Улар орасида одамсимон маймунлар ҳам бўлиб, улар одам-нинг энг қадимги аждодлари эди. Улар дриопитек, рамапитек,. австралопитек ва боқщалар бўлиб, шулардан австралопитеклар одамга кўпроқ ўхшашлиги билан ажралиб турарди. Австрало­питек мия кутисннпнг хажми 500—600 см3 бўлиб, у нкки оёкда тик юрган, ўсимлик ва гуштни овқат сифатнда истеъмол қилган.
1959—1960 йилларда Шарқий Африкадаги Олдувой дарасида инглиз олими Л. Лики австралопитекларга мансуб бўлган. мав- . жудод—зинжантроп ва презинжантроп — «ишбнлармон одам» колдиқларини, дара ёнидан эса оддий тош қуроллар топган ва улар бундан 1750000 йил муқаддам ясалган, деган фикрни бил-дирган эди. Л. Ликининг угли Ричард Лики Кения ва Эфиопия территориясидан кидирув ишлари натижасида' австралопитек ва презинжантроп сингари мавжудодларнинг жуда кўп суяк кол-диқларини ва мехмат қуролларинн топишга муваффақ бўлган. Эфиопия презинжантроплари ҳам «ишбилармон одамлар» деб аталиб, бу мавжудодлар бундан 2,5—3 миллион йил муқаддам • яшаган эканлар. Бу «ишбилармон одамлар»— архантроплар (грекча архайос — дастлабки, антропос—одам) тошдан мех,нат . қуроллари ясаш қобилиятига эга бўлганлар. Тадқик_отчилар-нинг мулохазаларига кўра, Африка архантроплари ер юзидагк энг кқадимги қазилма одамларнинг дастлабки вакиллари қисоб-ланади.
Ю
Агар йимпанзе маймуни мия кугисининг ҳажми 350—400см3 ни ташкил этса, «ишбилармон одам» мия кугисининг ҳажми 670—680 см3 ни ташкил этган.
Одам ҳайвонот дунёсидан узок, давом этган ривожланиш жа-роёни окибатида ажралиб чивдан. Машқур инглиз табиатшунос-лгри Ч. Дарвин ва Т. Гексли одамсимон маймунлар одам аж­додлари эканини таъкидлаб, эволюқией жараён натижасида одам худди шу одамсимон маймундан келиб чикданини исбот қилганлари ҳолда диний афсоналарга қаттиқ зарба бердилар. Дарвин маймуннинг одамга айланишидаги асосий омил жинсий танланишдир, деган эволюқион таълимотни яратди. Лекин у 'маймуннинг одамга айланиши жараёнидаги буюк соқиал омил-ьи—меҳнатиинг узгартирувчилик моҳиятини пайҳамаган эди. Ф. Энгельс «Маймуннинг одамга айланиши жараёнида меҳнат-нинг роли» деган асарида1 Дарвиннинг эволюқион назариясига-юксак баҳо берди, маймуннинг одамга айланишида асосий, бош омпл мехнат эканлигини таъкидлаб, узининг оламшумул тари-хий аҳамиятга молик мехнат назариясини яратди. 1891—1892 йилларда голландиялик олим Э. Дюбуа Индонезиядаги Ява оролидан питекантроп (грекча питекос— маймун, антропос— одам) маймун-одамнинг суяк к/элдиқларини топишга муяссар булди. Питекантроп мия к,утисининг х,ажми 800—900 см3 бўлиб, олимларнинг фикрича, бу мавжудод бундан 700—800 минг йил илгари яшаган. 1950—1960 йилларгача олимлар уни меҳнат .қуроллари ясай олиш кобилиятнга эга бўлган илк одам деб қи-соблаб келдилар. Кейинги вақтда Осиё, Африка ва боища жой-лардан питекантропларнинг жуда кўп қолдиқушри топиб, урга-нилди. Эндиликда питекантроп Африканинг «ишбилармон ода­ми» дан кейинги босқичда турувчи энг қадимги одам эканлиги аниқланди. Улардан энг қадимгисининг санаси бундан 1,5—1,9 миллион йилга бориб тақалади.
1927 йилда Пекин шахри яқинидан канадалик олим Д. Блэк топган синантроп ҳам хитой одамлари энг қадимги одамлар — архантроплар хқисобланади, деган фикрни тасдик_лади. Синант-роплар питекантропларга нисбатан анча ривожланган б}'либ, улар ҳозирги давримиздан 400—500 минг йил илгари яшаган.
Хитой олими Ву 1963 йилда Хуанхэ дарёси ўрта оқими хав-засидаги Ландяндан топган казилма одам қолдигини ҳам ар-хантропларга киритиш мумкин. Олимларнинг фикрича, Ландян архантропи синантропга нисбатан ҳам қадимийроқ экан. Энг қадимги қазилма одамларнинг қолдиқлари Европада Германия-нинг Гейдельберг, Венгриянинг Будапешт шаҳарлари яқинидан дам топилган. Олимларнинг таъкидлашича, улар питекантроп­ларга анча яқин тҳрган. Сўнгги вақтда Осиё, Африка, Европа-
нинг кўпгина жойларидан ҳам архантроплар яшаган манзилгох/ лар кўплаб топилмокда.
Узлуксиз меҳнат жараёнида архантроплар жисмоний жиқат: дан ривожланиб, қадимги одамлар — неандерталларнинг шакл-ланиши учун замин ҳозирлаганлар.
Архантроплардан кейинги босқич кишилари фанда к_адимги одамлар номи билан машх,ур бўлиб, тадк_иқотчиларнинг фикри-ча, улар замонамиздан 100—50 минг йил мук_аддам яшаганлар.
Қадимги одамларнинг к_азилма колдиқлари дастлаб 1948, 1964 йилларда Испаниянинг Гибралтар бурози районидан, сунг-ра 1970 йилда Германиянинг Неандерталь водийсидан топилган. Жойнинг номидан келиб чиқиб, бу одамни неандерталь деб аташ раем бўлган.
Неандерталь типидаги одамларнинг казилма к(олдиқлари сўнгги вакдда ер юзининг турли бурчакларидан топилди ва то-Ш1лмоқда. К,адимги одамлар жисмонан анча бақувват бўлиб, уларнинг буйи ўртача 165 см бўлган. Улар тошдан хилма-хил мехқнат қуроллари ясаганлар.
Неандерталь қиёфадаги одамларнинг к_азилма қолдиқлари Африкадан, Ўрта денгизининг шарк_ий киррокқларидан, Ўрта Осиё, Яқин ва Ўрта Шарк, мамлакатлари территориясидан, Кқо-ра денгиз буйларидан, Шарк_ий Европадан ва Осиё ерларидан кўплаб топилган.
Неандерталларнинг таищи қиёфаси ва фикрлашида содда-лик, маймунга хос белгилар сақланиб қолган бўлиб, уларнинг бош мияси у қадар ривож топмаган эди. Лекин улар архантроп-лгрдан жуда узоқлашиб кетиб, хх>зирги қиёфадаги одамларга жуда яқинлашиб қолган эдилар.
Ибтидоий жамоа тузумининг ўрта тош асридаги объектив ва субъектив сабабларга кўра биринчи навбатда меҳнат жараё­нида инсон тафаккўрининг ривожланиши натижасида неандер­таль к,иёфадаги одамлар ҳозирги қиёфадаги кишиларга айлана бордилар. Улар ҳам ак_лий, ҳам жисмоний жиқатдан камол то-пиб, ҳозирги қиёфадаги кишилар вужудга келди, шу билан ант­ропогенез жараёни ниҳоясига етди. Худди шу даврда европеоид, негроид ва мурил каби дастлабки ирқлар вужудга келди.
Инсоният узининг ҳозирги қиёфасига етиб келгунича 10—15 миллион йиллик катта тарихий даврни босиб утди. Бу кишилар фанда хома сапиенис—ақл-идрокли одамлар, деб аталади.
Одамнинг пайдо бўлиши Ердаги энг буюк .қодисалардан би-ри бўлиб, у дастлаб тошдан оддий чукқмор ясаган б>7лса, узлук-сиз меҳнат, интилиш ва кқайта к,уриш натижасида юксак мада-ыият яратиш даражасига етиб келди.
Ўрта Осиёнинг қулай географик шароити ибтидоий даврнинг илк босқичлариданоқ кишилар дикдат-эътиборини ўзига жалб қилган. Жанубий козористоннинг тор ва торолди районларида, Киргизистоннинг тор водийларида, Тожикистонда, Туркманис-тоннинг Копетдор этакларида, Каспий денгизи буйларида, 1қизил-
12
ва К°Ра!қУм ичкарвсидаги қадимги куллар атрофида, Уз-бекистондаги Оҳангарон, Чирчиқ, 1қораҳамиш дарёлари водий­ларида, Кўратор, Вауш тоғлари ёнбаррида, Зарафшон, Сурхон-дарё, Кқашқадарё водийлари, Фарғона водийси ва унинг торлик районларидан ашель, леваллуа ва мустье, қадимги тош асри-нинг ўрта ва сўнгги босқичи, мезолит ва янги — неолит, хуллас тош асрининг ҳамма босқичларига мансуб ёдгорликлар топил-дн. Бу топилмалар Ўрта Осиёни антропогенез жараёни содир бўлган районларга қушиш имконини беради.
Дозирги вақтда олимлар одамзоднинг ҳзйбонот оламидан биринчи бор кқаерда ажралиб чиққани, яъни унинг дастлабки ва-тани ҳақида ягона фикрда эмаслар. Ч. Дарвин уз вақтида одам­зоднинг бешиги Африка қитъаси зканлигини айтиб утган эди. Инглиз олимлари Ликилар кейинги уттиз йил ичида олиб бор-ган тадк,иқотлар натижалари кўп олимларни шу фикрга моил қилиб қуйди. Лекин Шарқий, Шарқи-Жанубий ва Жанубий Осиёда, Кавказ, Ўрта Осиё, Марказий ва Жанубий Европа тер­риториясидан топилган илк тош асри ёдгорликлари одамнингилк , ватани Африкагина эмас, балки Европанинг катта қисми, Осиё шарқи, жануби, Ўрта Осиё ва Кавказ ҳам бўлиши мумкинлиги-ни курсатди. Бу мураккаб масала ҳали ҳал қилинган эмас, уни узил-кесил қал қилиш келгусининг ишидир.
Давр ва сана Ўрта Осиё тарихи ва археологияси учун ҳам
. ьатта аҳамият касб этади. Санаси ёки даври аниқ бўлмаган би-
рор буюм ва манзилгоҳ кишилик жамияти тарихини ҳрганишда
чин маънодаги археологик ёдгорлик ва тарихий манба була ол-
майди.
Археологлар моддий маданиятга оид буюмларни ҳрганиб, ки­шилик жамияти тарихини қуйидаги тўрт катта тарихий даврга бўладилар: Тош асри (даври); Энеолит — мис-тош асри (даври); Бронза асри (даври); Темир асри (даври).
Қадимги тош даври палеолит,, уз навбатида, уч босқичга — .илк, ўрта ва сунги палеолитга бўлинади. Палеолит давридан сунг мезолит — ўрта тош даври келиб, у Ўрта Осиё ёдгорликла-рида икки босқич билан ҳарактерланади. Мезолит милоддан аввалги XVII — VII мингйилликларни уз ичига олади.
Мезолитдан сунг тош даврининг сунги, якунловчи босқичи — неолит — янги тош асри бошланиб, у х,ам илк ва сунги неолитга ажратиб ҳрганилади. Неолит милоддан аввалги VI — IV минг йилликларни уз ичига олади.
Неолит ва бронза даври оралиғида энеолит — мис-тош асри деган босқич бўлиб, у милоддан аввалги IV мингйилликнинг охиридан III мингйилликнинг ўрталаригача давом этади. Ундан кейин эса бронза даври бошланади. Ўрта Осиё шароитида у ибтидоий жамият тарихининг якунловчи босқичини уз ичига олиб, милоддан аввалги III мингйилликнинг охири ва II минг-йилликни уз ичига олади. Бу давр ибтидоий жамият тарихининг емирилиши, хусусий мулк, синфлар ва давлатнинг келиб чиқи-
1. Илк тош даври. Биологик ва меҳнат жараёнида архон-троплар маймунлар дунёсидан жуда узокутшиб кетдилар. Бу жа-раён меҳнат қуроллари ясаш жараёнида бошнинг турлиланиши, кулнинг мех4нат фаолияти учун бушаши, унинг энди алоҳида ва-зифа бажариши, овқатнинг узгариши, гуштлик овк,ат истеъмол ҚЮШНИШИ ва бошқа табиий ҳамда ижтимоий омиллар маймун-нинг тобора одамга яқинлашишига олиб келди.
Совет Иттифокдда кишилик маданиятининг энг қадимги қол-диқлари ашель даврига мансуб бўлиб,. улар Украина ва Кав-каздан топилган. Ўрта Осиё ва К,уйи Волга буйларида ашель даври ёдгорликлари бирмунча кенг тарқалган.
Улур музланиш арафасида одамлар оловнинг фойдали ху-сусиятларини яхши ҳрганиб олганлар, фил, каркидон, буғу, зубр каби йирик ҳайвонларни овлаганлар. Ашель давридаёқ ибтидо-ий овчилар бир жойда узок яшаб, ўтроқ/шкка ута бошлаганлар. Янги топилмалар кишиликнинг илк босқичидаги хўжалик ҳаё-ти ҳак,идаги аввалги тасаввурларимизни узгартиришга олиб келди. Шу нарса аниқландики, содда овчилик ва оддий терма-чилик тирикчиликнинг асосий воситаси хҳисобланган.
ёроч ва тош қуроллар билан қуролланган овчилар узлари-нинг муайян соқиал ташкилотларига эга бўлган бўлишлари ва бу ташкилотлар улар меҳнат фаолиятини анча енгиллаштирган б\7лиши керақ
Ибтидоий давр кишисининг энг катта ютўқларидан бири оловнинг узлаштирилиши бўлиб, бу хрдиса милоддан 300— 150 минг йил муқаддам, эхқтимол ундан ҳам олдин содир бўлган-дир. Шу туфайли бўлса керак, жанубий ўлка халқларининг аф-соналарида осмон оловини урирлаб келган афсонавий к,ахрамон-лар ҳақида ривоятлар кенг тарқалган. Прометей ва боқщалар хақидаги афсоналар шулар жумласидандир.
Совет фанида тайёр одам бундан 35—40 минг йил муқаддам пайдо бўлган, деган назария бор. Бу масалада жуда кўп муло-;қЕзалар мавжуддир.
Ашель даврининг охирларида маданият сохасидаги жиддий силжишлар натижасида анча мукаммаллашган неандерталь одамлари пайдо бўлиб, улар Евросиёнинг шимолий ва шиыоли-шарқий районлари сари аста-секин силжиб борганлар.
2. Ўрта тош асри. Баъзи олимлар мустье даврини илк тош асрига мансуб деб ҳисоблаганлар, бошқалари эса алоҳида бос-1\ичга мансуб деб кқарайдилар. Кейинги тадқиқотлар шуни кур-сатадики, мустье неандерталлари горларда ҳам, ўлкан мамонт суякларидан тайёрланган турар жой—қчумаларда ҳам истиқомат қилганлар. Мазкур даврда одамлар оловни сақ-лабгина қолмай, балки қурукқ ёғочни бир-бирига ишқалаш йули билан ёки чақ-моктошни бир-бирига уриш натижасида олов ҳосил кқилган бўлишлари керақ Мазкур усуллар кейинги даврда дунё халклари тажрибасида кенг қулланилганлиги кўзатилган. Бу милоддан 100—50 минг йил илгари содир бўлган буюк х_одиса эди.
Урт-а тош асри кишиларининг асосий машғулоти мамонт/би­зон, буғу, тор эчкиси, арҳар ва боища ҳайвонларни овлаб кун кўриш бўлиб, овчилик улар хўжалигида муқим ўрин тутган. Овг чилар чақмоқтош, уқ қадалган найзалар, гавронлар билан қу» ролланган эдилар. Лекин термачилик ҳам улар хўжалик ҳаёти-нинг асосини ташкил этган (айник,са жанубий ўлкаларда). Мустьенинг бошланиши рисс-вюрм музликлараро даврига тугри: келиб, бу даврда иқлими анча юмшаган катта-катта урмонлар пайдо бўлган.
Олимлар шу пагйтгача об-ҳаво анча салқин — йиллик х,аро-рат Қельсий бўйича ўртача 12 даражани ташкил қилган, деб тахмин қилар эдилар. Аммо Рарбий Германияли олим Вигҳарт фон Кенигевальднинг ҳисоблашига кўра, узок; ўтмишда об-ҳаво қрзиргига Караганда иссиқроқ бўлган экан. У Дармштадт яқи-нидан топилган бегемот ва қутосларнинг суяк кқолдиқларини ур-ганиб, шундай хулосага келган.
Мустье даврига келиб, мурдаларни сунъий тарзда ковланган кабрга қумиш биринчи бор қулланилганки, бу анча мураккаб' роявий тушунчалар пайдо бўлганлигидан далолат беради. Баъ-зи олимларнинг фикрича, бу вақтда урур жамоа ташкилоти ву-жудга кела бошлаган. Лекин бу хали жуда мунозарали масала-дир. Урур жамоа ташкилоти узок, ривожланиш боскқичини талаб этувчи жараён бўлиб, ўрта тош асри охирида содир бўлган бўлиши керакки, бу янги одам—кроманьон-гомосапиенс одамининг пайдо бўлиши билан борлик, жараёндир.
3. Сўнгги палеолит даври. Бу давр олдинги босқичларга нис-' батан анча яхши ҳрганилган. Мазкур давр иқлим хали юмша-маган, музлик даври давом этган, иқлим анча совуқ давр эди. Лекин одам яхшигина қуролланган бўлиб, яшаш учун кўрашга тайёр эди. Сўнгги палеолит кишиларининг хўжалиги аралаш бўлиб, унинг асосини мамонт, носорог-каркидон, бизон, тур, буғу ва бошқа йирик ҳайвонларни овлаш ташкил этар эди. Айни пайтда балиқчиликнинг дастлабки кўртаклари пайдо була бош­лаган, ёввойи мевали дарахтларни, донва илдизмевали ўсимлик-ларни териб, овк_ат сифатида истеъмол қилиш кенг тарқалган эди.
Ибтидоий кишилар ясаган тош қуроллар иккнга булинган бўлиб, уларнинг бири ов, иккинчиси эса меҳнат қуроллари эди.:
Тош найзалар, пичоқлар, қирричлар, тешгичлар ов қуроллари . хисобланиб, тошдан ясалган қуроллар, тери ва боищалар меҳ­нат қуроллари эди.
Гарчи ерочдан ясалган қуроллар бизгача сақланиб қолмаган бўлса-да, ибтидоий кишилар ундан жуда зарур магнат ва ов. қуроллари ясаганликлари шак-шубхасиздир. Рқадимги аждодла-римиз ҳайвон суякларидан х,ам кўплаб қуроллар ясаганларқ. Гарпунлар, найзалар, найза откқичлар шулар жумласидандир.
1қуйи палеолит даврида мамлакатимизда, хусусан Ўрта-Осиё-да сунъий ясалган турар жойлар кенг тарқалган бўлиши керақ
16
Булар ертула, _ярям ертула ва чайла шаклидаги бошпана бўлиб, улар устига ва ён томонларига ҳайвон суяклари терилиб, унинг устидан эса ҳайвон терилари ташланган, ёки ҳамиш бо-силган. Бундай турар жойлар ва маконлар кўп тарқалган. Улар­нинг аксарияти торлик ва туқайзорга яқин жойлардаи топилган.
Бошпана, чайла, манзилгохларни ҳрганиш олимларга бу давр кишиларининг урур-урур бўлиб яшаганлигидан далолат бе­ради. Бундай урурлар бирлашиб, уруг жамоасини ташкил этган.
Кичик-кичик уй-жойлар бўлганлиги жуфт оилалар пайдо бўлганидан дарак беради.
Ибтидоий мозорларни ковлаш вақтида уларнинг баъзилари-дан мурда қолдиқлари билан бирга мамонт дандони ва суяк­ларидан ясалган қурол ва безаклар х,ам топилган.
Кейинги вақтда олиб борилган тадқиқотлар натижалари ку-йи палеолитга келиб, ер юзининг айрим жойларида, муайян тер-" риторияларда овчи қабилаларнинг алоҳида археологик мада-нияти вужудга кела бошлаганлигидан дарак беради.
Сўнгги тош асридаги энг муҳим узгаришлардан бири санъат-нинг келиб чиқишидирки, бу кишилик маданияти тарихида ало-хнда аҳамиятга эгадир. Бу жиҳатдан Франқия, Испания, Италия территориясидаги ва бопща жойлардаги горлардан буёқ билан чизилган расмларнинг топилиши диққатга сазовордир. Сунги ьақтда СССР территориясидаги Капова гори, Лена ва Амур буй-ллри, Ўрта Осиё тоғлари орасидан ҳам қуйи тош ва мезолит даврига мансуб расмлар топилди. Улар Зараутсой, Хўртакасой, Биттик-чашма ва Сариёз расмларидир. Уларда каркидонлар, Мамонтлар, одамлар, от, буқа, ит, тулки, чучқа ва жайронлар, уқ-ёйлар, тор эчкилари ва бошқа нарсаларнинг тасвирлари ма-қр'рат билан ишланган. Бу расмлар уругчилик тузуми даври ки-шилари хўжалик ҳаётининг баъзи томонларини ҳрганишда ва диний тушунчалар билан танишишда биз учун қимматли далил-
Сўнгги палеолит даврига мансуб маконлардан суякдан иш­ланган аёл хайкалчалари кўплаб топилди. Олимларнинг илмий фаразларига кўра, бу ҳайкалчалар хх>силдорлик, хаётий куч, кишилик урўрининг яшаши зарурлигининг аёллар тимсолидаги. рамзи бўлиб, уй ва ўчоқ эгаси ҳисобланган, бинобарип, урур унинг номи билан бошлапган. Бу она урури номи билан борлиқ жараёнлар эди. Сўнгги тош даври — урурчилик жамоасининг, дастлабки она урўрининг даври эди. Урурчилик тузуми ибтидоий жамоа тузуми даврининг алоҳида босқпчини ташкил этиб, она урури даври унинг бошланиши эди.
Сўнгги тош асри манзилгохларини ковлаш вақтида суякдан, лойдан ва бошқа нарсалардан ишланган аёл хайкалчаларининг топилиши аёлларга зътиқоднинг кучли бўлганини билдирса, ик-кинчи томондан, уша даврда жамоада она-аёлларнинг мавқеи баланд бўлганлигидан, бинобарин, урур онадан бошланганлиги-дан дарак беради. Оила-никоҳ муносабатларидаги тартибсизлик
иатижасида турилган болалар отасининг кимлигини билмаган-лар, улар онасининг баррида тарбияланиб усганлар. Она ва аёл-лар уй хўжалигида муҳим роль уйнаб, учокдаги оловни, бошпа-нани, болаларпн асраб, парвариш қилганлар. Катта ёшдаги аёл-лар урур ҳисобини олиб борганлар, ташқи никохга нисбатан катъий тартиб урнатганлар, ўзаро қариндош-уруглар орасида-ги никох аста-секин бекор қилина бошлаган, оиланинг ички тар-тиби устидан кучли назорат қилиб тҳрганлар.
1қадимги тош асри ёдгорликлари. Ўрта Осиёдаги қадимги тош асри ёдгорликлари ва уларнинг маданий қатламларидан топилган ашёвий далилларга к,араб ҳукм чик,арилса, бу ўлкага одамлар жуда эрта келиб урнаша бошлаганини билиш мумкин.
Ўрта Осиё археологияси билан шугулланган олимларнинг мулоҳазаларига кўра, бу ерга ибтидоий одамлар милоддан 400— 300 минг йиллар муқаддам, хатто ундан ҳам илгари келиб урна­ша бошлаганлар. Бу энг қадимги тош асрининг шель-ашель босқкчига турли келади.
Гарчи Ўрта Осиё территориясидан топилган ибтидоий киши-ларнинг энг к,адимги тош даври ёдгорликлари ўрта ва сунги тош даври ёдгорликларига нисбатан камроқ ҳрганилган були-шига карамай, мазкур даврга мансуб ёдгорликлар ҳам топил­ган. Бу ёдгорликлар топилган жойлар Кулбулоқ, Учтут, Бўри-қазиган, Танирқазиган, Онарча, Қоратангир, К,изқалъа, Янгажа, Такали, Камар, Шабакти, Учбулоқ, Узунбулок,, Кўратор, Лоху-тий I, Хаволанг ва бошқалардир. Бу ёдгорликларнинг маданий
-қатламларидан топилган ашёлар, хусусан меҳнат қуроллари узинипг қадимийлиги, соддалиги, қуполлиги билан кейинги давр-ларпииг меҳнат қуролларидан фарк килнб, ашель даври қу-ролларига жуда ўхшайди.
Энди юқорида кайд этилган маконлар қақида қискача, ле-кин алохнда тухталиб утамиз.
Кулбулоқ макони. Бу макон Тошкент область, Охангарон ра-
•кони территориясида бўлиб, Чотқол тогининг жанубий ёнбарри-да, 1қизил олма сойининг чаи сохқилидаги Кулбулоқ деган ман-зклга жойлашган. Кулбулок, макони фанга 1963 йилдан бери маълум бўлиб, уша йилдан бери у ерда муттасил қазиш ишла-ри олиб борилмоада.
Кулбулоқ очик тарздаги кўп кқатламли макон бўлиб, ундан 41 та қатлам очилган, унинг юқори қатламлари сўнгги тош ва мустье даврлари билан белгиланади. Унинг қуйи қатламлари-дан эса ашель даврига мансуб жуда кўп қупол тош қуроллар, хусусан чак,моқтош ва сланеқли чақмоқтошдан ясалган қурол-.лар топилди. Нуклеуслар, парракчалар, кул чопқилари, содда теш киргичлар ҳам топилган бўлиб, улар ишланиш техникаси жиҳат'идан ўзига хос хусусиятларга эгадир. Айни вақтда мазкур маданий кқатламдан кул, қумир колдиклари ва одамгажиб таш-лаган ҳар хил ёввойи ҳайвонлар суяклари ҳам топилган. Бу макон маданий қатламларидан топилган суяк ва бошқа буюм-
18
1-расм. Ўрта Осиё ва Қозогистоидаги тош асри ёдгорликлари картаси.
I. а) очик, тарздаги илк тош асри манзилгохлари; 0) гор ва унгурлардаги илк тош асри манзилгохлари; в) илк тош асри устахоналари ва шахтала-ри; г) очиқ тарздаги сўнгги тош асри манзилгохлари; д) сўнгги тош ас-рига мансуб гор ва унгурлар; е) сўнгги тош асрига мансуб шахта ва ус-тахоналар; ж) ҳар хил даврга мансуб кўп қатламли очик, тарздаги ман-зилгоқлар; з) ҳар хил даврга мансуб кўп қатламли гор ва унгурлар; и) х,ар хил даврга мансуб кўп қатламли шахталар ва устахоналар. П. Иирик белгилар ёдгорликлар бир неча гурух,ли эканлигини, майда бел-гилар эса айрим ёдгорликларни билдиради.
1) Янгажа, Кқаощир булоқ I, III; 2) Бекарсалондор; 3) Томчисув, Ота-лигдов; 4) Тешиктош, Амир Темур; 5) Худжи; 6) Ку.хи Ниёз, Кора Бура; 7) Тожикистон 1қоратоги; 8) орзи Кичик; 9) Лохутий; 10) Шугнау; И) Се-миганч; 12) Жар К,утон; 13) Самарканд; 14) Омон Кутон; 15) К,утирбулсх; 16) Учтут; 17) қайрокдум; 18) Хужа Райр; 19) Фарғона манзилгохи; 20) Бузсув; 21) Кулбулок,; 22) Хужакент; 23) Обирахмат; 24) Охна; 25) Крп-чигай; 26) Он Арча; 27) Тоссор; 28) Георгиев Бугор; 29) Бўриказиган, Танирқазиган; 30) К,орасув; 31) Турлан давони; 32) Есен 2; 33)"К,изил ну-ра; 34) Манкишлок; 35) Туранг дарёси; 36) Хонтау; 37) Жаман Айбат; 38) Обалисан, Музбел; 39) К,орабош; 40) Батпак; 41) Ангресор 2; 42) Овул Канай, Свинчатка; 43) Ново-Никольск; 44) Пешчера (гор).
ларнинг хусусиятига қараб, кулбулок,ликлар овчилик ва терма-чилик билан шуғулланганлар ва шу асосда тирикчилик утказ-ганлар, деган хулосага келиш мумкин.
Кулбулоқ макони фақат Ўзбекистонда ёки ҳатто Ўрта Осиё-дагина эмас, балки Иттифок, миқёсида энг қадимги тош асри ёдгорлигининг ажойиб намунаси ҳисобланади.
Ўзбекистоннинг яна икки еридан — Жанубий Фарғонадаги Селунрур ва Тошкент областидаги Болтторор маконларидан ашель даврига мансуб қупол тош к,уроллар ва бошқа ашёвий
буюмлар чикдан. Айни пайтда Селунрур маконининг маданий қатламидан энг қадимги одам — архантропнинг тиши оа суяк парчалари ҳам топилган.
Учтут — Ижонд — Вауш маконлари. Мазкур маконлар Са-Д'арқанд областининг Навоий районидаги Олчин к_ишлок_ Сове-тига қарашли Ленинград колхози территориясида — Кўратор жанубий к_иялиги баррида жойлашган.
Бу ердаги Кавоби ёдгорлиги чақмоқтош хом ашёси қазиб олинадиган шахта бўлиши билан бирга илк тош асри кишила-рининг очик_ манзилгохқи ҳам бўлган экан. Кавоби яқинида Ижонд, Вауш каби маконлар бўлиб, уларнинг қуйи қатламлари-дан ҳам чакқмоктошдан ишланган жуда қадимий кўпол чопки-лар, нуклеуслар, учринди ва бопща қуроллар топилган.
Учтут — Ижонд — Вауш маконларидан топилган ашёларнинг санаси хасида археологлар ягона фикрда эмаслар. Баъзи архе-ологлар мазкур маконнинг қуйи кқатламидан топилган ва ер юзасидан терилган қуроллар ашель даврига мансуб, деб фараз кқилсалар, бошқалари мустье даврига тааллуқли бўлиши мум-кин, деган фикрни билдирадилар. Фикримизча, мазкур жойдан топилган тош қуроллар ашель-мустье даврига оиддир.
Жанубий қозористон ерларидан сунги 30 йил ичида илк тош асрига мансуб кўплаб ёдгорликлар топилди. Шулар орасида Та­кали I, II, III, Танирқазиган, Бўриқазиган, Камар ва Шабакти I жой-маконлари алоҳида аҳамиятга молик ёдгорликлар ҳи-собланади.
Такали жой-маконлари. Бу маконлар комплекси Кўратор тизмаси ёнбарридаги Такали деган жойда бўлиб, у Куктол дарё-си ёки Такали булокқ чашмасидан 5 км шаркдадир.
Такали жой-маконидан йирик тош чопқилар, йирик учринди-лар ва юмалоқ тошлар топилган.
Такали I, II, III деб аталмиш жойлардан эса 300 дан ортиқ тош буюм ва тош қуроллар топилган. Тош буюм ва қуроллар майда заррачалик қора ва кулранг-к_орамтир чақмоқтошдан ясалган. Чагқмоқтошнинг бу турлари алоҳида қоялар, зқарсанг тошлар ва шагал тошлар шаклида Кичик Кқоратогнинг шимоли-рарбий ва шимоли-шарқий, шунингдек, Аристанди ва Чаян дарё-лари дарасида кўп учрайди; тош асри кишилари эса тош ку-рол учун хом ашёни ана шу жойдан олган бўлсалар керақ
Такалидан топилган тош қуроллар узининг соддалиги, кат-тзлиги, қуполлиги билан қадимий кўринишга эга бўлиб, Абха-зиянинг (Грузия ССР) Яштуха, Сатанидар деган жойларидан, Шимолий Осетия ва Паластиндан топилган сунги ашель даври қуролларига ўхшаб кетади. Шунинг учун Такали тош қуролла-ри илк тош асрининг сўнгги босқичи — ашель-мустье даврига, яъни милоддан аввалги 300—100 мингйилликларга мансуб бўлиши мумкин.
Бўриқазиган ва Танирқазиган жой-макони. Бўриқазиган, Ка­мар ва Танирқазиган маконлари Кичик К,оратогнинг жануби-
пол шель-ашель даври қуролларидан унча кўп фарқ қилмайди. Айни вакл-да тошларнинг сатқи анча емирилиб, силлиқланган. Шунга мувофиқ Бўриқазиган ва Танирь;азиган маконларидан топилган қуролларни ашель даврига, яъни милоддан аввалги 700—350 мингйилликларга мансуб, дейиш мумкин.
Шабакти I макони. Бу макон қозористон ССРнинг Жамбул областидаги Сари сув райони, Бойқадам посёлкасидан 20 км жануби-ғарбда бўлиб, у ердан синик, нуклеус, кўпол кул чоп-. қилари топилган; қуроллар кўп жиҳатдан Бўриқазиган ва Та-нирқазиган қуролларига ўхшаб кетади, демак, Шабакти I ма-- конидан топилган топилмалар ҳам илк палеолитнинг ашель дав­рига, яъни милоддан аввалги 700—350 мингйилликларга ман-..•суб бўлиши мумкин экан.
К,уйи палеолит боскичига мансуб жой-маконлар Чўлақтор шаҳарчасидан 36 км шимоли-ғарбдаги Учбулоқ, Шабакти-Йн-талн, Бургутли ва Узунбулокдан, Чуқон Валиханов ва бошқа жойлардан ҳам топилган.
к,озористоннипг жанубий областларидан қуйи тош асрига мансуб ёдгорликларнинг топилиши олимлар ва жамоатчилик орасида жуда катта қизиқиш уйготди. Айни вақтда кқзористон-. нипг шарқий, шимолий ва рарбий ўлкаларидан ҳам илк тош асри маконлари топилган. Булар орасида Сари Арка, Семиз буғу, қудайқул, Жаман Айбат каби маконлар диққатга сазо-вордир. Мазкур жойлардан қадимий к;ул чопкқилар, учриндилар, нуклеуслар, теш парчалари ва бошқа қуроллар топилган. Бун-дай тош қуроллар Манкишлокдан ҳам топилган бўлиб, мутахас-сисларнинг фикрича, булар ашель, ашель-мустье даврига, яъни милоддан аввалги 500—100 минг йилликларга мансуб экан.
Кўриниб турибдики, гқозористоннинг жанубий, марказий ва гарбий районларкда илк тош асрининг ашель боскичига мансуб ёдгорликлар — жой-маконлар Ўрта Осиёнинг бошқа районла-рига нисбатан анча кенг тарқалган экан. Бу холни Ўрта Осиё­нинг рарбий, жанубий районлари, шунингдек шарк,ий қисми камроқ тадқик_ кқилинганлиги ва бу майдонлар экинзорларга ай-лантирилганлиги билан изохлаш мумкин. Демак, ерларнинг деқ-қончилик мақсадлари учун узлаштирилиши тош асри ёдгорлик-лариникг маданий қатламлари бузилишига олиб келган бўлиши мумкин.
Бунинг устига илк тош асри маконлари қабристонлар, қади-ыий кишло!қ ва шаҳар харобалари каби кузга яқкол ташланиб турмай, ер қатламининг анча чукур қисмига яширинган бўлади. Шунинг учун ҳам тош асри жой-маконларини топиш анча му-раккаб ишдир.
қозогистонга бевосита к_ушни бўлган 1қиргизистон террито-риясида ҳам илк тош даври жой-маконлари саноқли жойлардан топилган.
1953 йилда КҚирғизистоннинг Он Арча деган жойидан ашель-Қустье даврига, яъни милоддан аввалги 300—100 мингйиллик-
22
ларга мансуб" чакмоқтошдан ясалган кқул чуқморлари, нуклеус-.-лар, учринди ва бошқа тош парчалари топилган. Хозирча Он Арча 1Қирғизистондаги илк тош асрига мансуб ягона ёдгорлик-дир.
Тожикистон археолог ва геологларининг 70-йиллардаги қи-дирув ва қазиш ишлари натижасида жиддий муваффакқиятлар қулга киритилди. Археолог ва геологларнинг биргаликдаги қа-ракатлари натижасида Ўрта Осиёнинг жанубидан илк тош ас­рининг ашель боскичига мансуб Кўратор I, Лохутий 1 ва Хаво-ланг каби жой-маконлар топилди.
қоратор I жой-макони. Бу жой-макон Ўрта Осиё, хусусан Тожикистон территориясидаги энг қадимги тош асри ёдгорлик-ларидан биридир.
қоратор I Душанба шақридан 50 км жануби-шаркда бўлиб,, Утаган қишлоридзн 1 км шарқи-жанубда, Явон 1қораторининг юқори қисмидадир. У Юрган-Дара жарлигининг жануби-шарқию соҳилида, океан сатҳидан 1720 метр, Вахш дарёси суви сатх_идан зса 1125 метр баландда жойлашган.
Коратор 1 нинг мадзний қатламларидан чақмоқ ва дарё тош-ларидан тайёрланган хилма-хил меҳнат қуроллари, чунончи, киррич, тешгич, чоппер, кқиргичча, учриндилар, тош парчалари, нуклеуслар, бутун-бутун кқайрок тошлар, шунингдек кўпол то'ш: чопқилар топилган.
{{оратор I маконидан топилган тош қуроллар ва бошқа буюмларни термолюминесқент услуби билан текшириш ва тош
•' ь'уролларни қиёсий ҳрганиш натижаларига қараб хулоса чика-
.• рилса, 5-кқатламдаги буюмларнинг санаси милоддан аввалги
250—180 минг йил к,адимий даврга бориб такалади. Бу қадимги
тош асрининг ўрта ва сўнгги ашелга, Европадаги рисе ёки рисс-
вюрм музланиш даврининг бошларига турли келади.
Таддиқотларнинг натижаси Кўратор I жой-макони Ўрта Осиёдаги энг қадимий тош асри ёдгорликларидан бири экан-лигини курсатди.
Хаволанг жой-макони Хаволанг қишлоридзн 7 км шимоли-
. .шаркда жойлаи!ган бўлиб, денгиз сатқидан 1800—2000 км ба-
ланддадир. Хаволангдаги Ханко I ва II г-қатламларидан йирик
учриндилар, тош парчалари, тош чопқилар ва бошқа нарсалар
" топилган. Кайрубоқ кесмаси к,атламидан ҳам тош қуроллар то-
пилиб, мазкур кесмадан олинган соз тупроқнинг ёши 150000
йилга тенг эканлиги аниқланган.
Тош қуроллар ва магматик жпнслар учриндиларининг чет-лари эса ретушланган.
Хаволанг жой-маконининг ёши 150—160 минг йилликларга
• мансуб бўлиб, 1қоратор маконидан кейимги боскич ҳисоб-:- ланади.
Лохутий I жой-макони ҳам К,оратог I каби эыг қадимий тош' .: асри ёдгорликларидан бири ҳисобланади. Бу макон Кўратор I дан 80 км шарқда бўлиб, Хошар дарёсининг Обимозор дарёсига
қуйилиш ерида жойлашган. Маданий қатламлардан жуда кўп тош қуроллар қазиб олинган. ,С
Қуролларнинг аксарияти чақмоқтошдан тайёрланган бўлиб, кўпчилигига иккинчи марта ишлов берилган. Лохутий I нинг ма-даний қатламларида дарё тошларидан ясалган меҳнат қурол-лари ҳам учрайди. Бу маконнинг маданий қатламларидан то-пнлган буюмлар орасида нуклеуслар кўпрок; учрайди. Улар гар-дишсимон ва хилма-хил шаклларга эга. Лохутий 1 да қиргич на қирриччалар, чопқилар ва уйдим-чукур шаклдаги бошқа ку-роллар ҳам учрайди. Айни вак_тда учриндилар, сунъий ушатил-ган тош парчалари ҳам кенг тарқалган.
Лохутий I жой-маконидан топилган тош қуроллар ҳар жи-ҳатдан қиёсий ҳрганилиб, геологик ва термолюминесқент усули билан текширилганда унинг санаси 120—130 мингйиллик қади-мийликка эга эканлиги аниқланди.
Демак, Лохутий 1 ҳам Ўрта Осиёдаги, хусусан Тожикистон-даги илк тош асри маконларидан бири эканлиги, яъни рисс-вюрм музлыги даврига мансублиги аниқланди.
Бу ёдгорлик ёши жиҳатидан Кўратор I ва Хаволангдан ке-нин уч!шчи ўринда туради ва Тожикистондаги илк тош асри ёд-горлигининг ноёб намунаси хисобланади.
Туркманистон территориясидан кишилик жамияти тарихи-нинг илк ва дадимте даврига мансуб ёдгорликлар топилган. Ле-кин Ўрта Осиёнинг бу гарбий қисмидан илк тош асрига мансуб... ёдгорликлар қозористон ва Тожикистонга нисбатан камроқ то­пилган.
Машхур археолог олим А. П. Окладников ва унинг шогирд-лари олиб борган археологик қидирув ишлари натижасида 1947 йилда Туркманистоннинг жанубидаги Копетдог этакларидан илк тош асрига мансуб ёдгорликлар топилди ва ҳрганилди.
Туркманистоннинг жанубидан топилган илк тош асри ёдгор-ликлари орасида Янгажа ва Қора Тайгер жой-маконлари ало-х,ида ўринни эгаллайди.
Археологлар уша йили Янгажа ва К,ора Тангер оралиғидаги жойдан жуда қадимий синиқ-учиринди ва иккита кул чопқирш топганлар. Тош к_уроллар ҳар томонлама ҳрганилиши натижа­сида уларнинг санаси сўнгги ашель даврига мансуб эканлиги аниқланган. Бу милоддан аввалги 200—150 минг йил қадимий даврга турли келади.
Жанубий Туркмапистондаги Бекарслоитог жой-макони Аш-хабод — Красноводск темир йули ёқасида бўлиб, у ердан ҳам илк тош асрининг сўнгги ашель даврига мансуб тош қуроллар топилган.
Марказий Копетдогнинг икки жойидан қадимги тош асрига мансуб жой-макон топилган бўлиб, шундан Томчисув булоги яқинидаги макон диққатга сазовордир.
Томчисув жой-маконидан 20 дан ортиқ қадимий тош қурол-
24
лар топилди; В. А. Ранов уларни сўнгги ашель даврига мансуб деб фараз қилади.
Сўнгги 35—40 йил ичида Ўрта Осиё археологияси катта му-ваффакиятларни қулга киритди, Ўлка территориясидан илк тош асрига мансуб 20 дан ортиқ жой-маконлар топилди. Бу ёдгор-.ликларнинг аксарияти тор ва тоголди районларида бўлиб, баъ-зиларигина текисликлардан топилган. Бу х,ол бизга илк тош асри аждодларимиз озиқ-овқат хом ашёсига бой торлик район-.ларда кўпроқ яшаганини кўрсатади.
Илк тош асри археологияси билан шугулланган олимлари-
-мизнинг фаразларига кўра, илк тош асри ёдгорликларидан баъ-
-зиларининг санаси милоддан аввалги 500—300 минг йил қади-
. мий даврга бориб тақалса, баъзилари 200—250 мингйиллик, <5ршк,алари эса 100—200 мингйиллик тарихга эга экан. Бундан Ўрта Осиёга одамлар жуда эрта кириб келиб жойлаша бошла-
г.танлар, деган хулосага келиш мумкин. Мазкур давр кишилари-нинг қуроллари узининг соддалиги, қуполлиги, хилларининг камлиги жиҳатидан сўнгги тош асри мехнат 1қуролларидан туб-
' дан фарқ гқилган.
Фанда архантроплар деб аталган одамлар ишбилармон киши-лар бўлиб, жисмоний жиқатдан ҳам, ақлий жиҳатдан ҳам хо-зирги киёфадаги акл-идрокли одамлардан фарқ қилар эдилар. .Улар асосан термачилик ва овчилик билан тирикчилик утказ-
. ганлар, табиат олдида жуда ожиз бўлиб, унда мавжуд бўлган
,;'тайёр махсулотларни узлаштириб яшаганлар. Улар на диний ту-шунчаларни, на ҳунармандчиликни, на деҳқончиликни ва на
. д.орвачиликни билганлар.
Демак, Ўрта Осиёнинг илк тош асри маконларида узлари-щшг мехнат фаолияти изларини ва қуролларини қолдирган ки-шилар энг қадимги одамларга — архантропларга мансуб бул-
- ганлар.
Ўрта тош асри — мустье қадимги тош асри маданиятининг ажралмас ва таркибий қисми бўлиб, бевосита узок, давом эт-
-ган илк тош асрининг давомини ташкил этади. Ўрта тош асри — мустье даври маданияти илк тош асри ва янги тош асрига нис­батан яхши ҳрганилган. Ўрта Осиёда мустье маданиятини ур-_ганиш 1938 йиллардан бошланган бўлиб, карийб 50 йиллик та­рихга эга. Ана шу йиллар мобайпида " Ўрта Осиёнинг турли
-р.3"йонларида11 100 дан ортиқ мустье ёдгорликлари топилди, улар­ни атрофлича ўрганишга киришилди, шу давр маданиятига оид кўплаб маколалар, тупламлар ва рисолалар чоп этилди.
.Ўрта Оспёдаги энг машхур мустье ёдгорликларига Тешик-гош, Обирахмат, Хужакент, Кулбулок, қутирбулоқ, Учтут, Қай-рокдум' орзикичик, Семиганч, Оқжар, Кора-бура, Кухи-Ниёз, Тоссар, қанчигай, 1қашкирбулоқ, {қоратангир ва бошқа қатор жой-маконларни киритиш мумкин. Булардан ташқари, номлари зқали машхур бўлмаган унлаб мустье даври ёдгорликлари мав-. уларнинг жамини хисоблаганда қадимги тош асрининг
25
ўрта босқичига мансуб мустье даври маконлари Ўрта Осиёда 300 га яқинлашиб к,олади.
Виз энг машхқур мустье ёдгорликлари устида мазкур кқуллан-ма хажми имкон берганича қисқача, лекин алоҳида, унча маш-ҳур бўлмаган ёдгорликлар ҳақида эса умумий маълумот бериб ўтиш билан кифояланамиз.

Download 2,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish