Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан

Жанубий Тожикистон ёдгорликлари.
Милоддан аввалги II мингйиллик ўрталарида ва иккинчи ярмида Жанубий Тожикис-тондаги қадимги қабилалар асосан чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланган. Улар х}⁷жалик ва ижтимоий таракдиёт да-ражаларига кўра бир-бирларига яқин бўлсалар-да, лекин сопол 'буюмларнинг хили, қабрларнинг тузилиши ва турар жойларнинг курилиши жиҳатидан бир-бирларидан фарқ қиладилар.
Кофирнихон, Вахш ва К,изилсув дарёлари буйларида бронза даври мозор-к,урронлари жуда кўп учрайди. Бу ерлардаги катта-кичик табиий тепаликлар дашт манзарасига борланиб кетади. Бешкент чўлида бронза даврига оид Тулҳар қабристони топиб текширилган (75 та қадимий мозор қазиб очилган). Мозорлар остида 1 метрли оддий чукурлар кўп учрайди. Катакомба шак-лида ён томонга ўйиб қазилган алоҳида лақадли қабрлар ҳам топилган. Кқабрларга уликлар букчайтириб, бошлари шимолга ва шаркда қаратиб қумилган. Скелетларнинг ёнида идишлар, тощ к,уроллар, бронзадан ишланган буюмлар ва мунчокугар то­пилган. Бронза буюмлари орасида ханжарлар, пичоқлар ва жез кузгулар жуда кўп учрайди. Бронзадан ясалган қурол ва ярор-ларнинг шакллари яхшиланади ва сони кўпаяди. Улар асосан эркаклар қабрларидан топиб текширилган. Сопол идишлар қўлда ва чархда ишланган, таги ясен туваксимон ҳамда косасимон идишлардан иборатдир.
Жанубий Тожикистонда Тулҳар, Тандирйул, Вахш, Ойкул ва Қизилсув қабристонларидан топилган моддий манбалар бронза даври қабилалари ўртасида иқтисодий ва маданий алоқалар бўлганлигини кўрсатади. Сопол идишлар ичида Сурхондарёда, Шимолий Афғонистонда ва Жанубий Туркманистонда ишланган идишларга ўхшаш сопол идишлар учрайди. Археологлар фикрича, милоддан аввалги II мингйилликнинг иккинчи ярмида Жа­нубий Тожикистоннинг тоғ ва дашт районларига жануби-ғарбдан ва шимолдан деҳқончилик ва чорвачилик билан машғул бўлган қабилалар келиб ўрнашган. Дашт қабилаларининг ёйилганлигидан айниқса Вахш маконида топилган сопол буюмлар ва ме­талл- қуроллар далолат беради. Сопол идишлар Қўлда ишланган ва уларнинг сирти мураккаб гёометрик ўйма нақшлар билан қопланган. Бу идишлар милоддан аввалги II мингйилликнинг иккинчи ярмида Ғарбий Сибирь ва Қозоғистоннинг чўл ва дашт районларига ёйилган Андроново маданиятига доир идишларга жуда ўхшаб кетади,
Жанубий Тожикистон районларида бронза даврида янги эт-ник гурухлар пайдо бўлганлиги археологик манбалар асосида таъкидланади. Тегузак ва Кангуртут маконларидан топиб тек­ширилган уй-жой қолдиқлари, сопол идишлар, мех,нат қуролла-ри ва зеб-зийнат буюмлари Ўрта Осиёнинг жанубий ўтроқ дех,-кончилик ва шимолий чорвачилик қабилаларининг ёйилиши билан ҳарактерланади. Бу қабилалар Кофириихон, Вахш ва Панж дарёлари даштларига, тор ёнбагирларига ёйилиб кетган.
[кент ва Вахш маданиятига мансуб бронза даври қабрлари § ссқиллари бўйлабгина тизилиб кетган булмай, балки чўл юр ёнбарирларида ҳам тарк_злгэн. Бу нарса зҳоли кенг ерда лашганлигини ва чорва боқиш х,амда унга ёрдамчи бўлган қончилик билан шурулланиш мак_садида қулай географик »иторияни узлаштириш лозим бўлганлигини кўрсатади. \рхеологик текширишлар натижасида к;орамол, қуй ва эчки ;лари топилган. Олимлар фикрича, сўнгги бронза даврида адоий уй чорвачилиги урнига яйловларда бок_иладиган чор-глик келиб чикдан. )қисор, Боботор ва Помир торлари ёнба-[аридаги кенг яйловларда одамлар асосан майда чорва боқ-тар.
11ундай кқюгаб, Ўрта Осиё территориясида топилган бронза >и археологик манбалари катта аҳамиятга эгадир. Улар ул-гаг турли вилоятларида яшаган бир қанча қадимги қабила-тарихини ёзишга имкон берди. Совет археологларининг х_а-1тлари натижасида ибтидоий жамият хўжалик ва маданий ;кдиётини ҳрганишда кўпгина янгиликлар киритилди. фхеологик манбалар асосида Ўрта Осиёда бронза даври-¹ охирларида мулкий табақзлэниш жараёни натижасида чилик жамоаси ҳаробзларидз дастлабки синфий жамият лдга келганлиги аниқланди. Ибтидоий жамоз тузумидан қул. :ик тузумига ўтиш йулларини ҳрганишда совет археологла-уп ишлар қилдилар. Бир қанча асарларда бронза даври та-турлисида чиқзрилган илмий хулосалар ва янги маълумот-иухқим аҳамиятга эгадир.