204
va ikkita chulg‘amdan tashkil topgan elektromagnit statik qurilma bo‘lib, u
kontakt tarmog‘i va tortish toki zanjirining qaytuvchi qismi orasidagi
induktiv bog‘lanishni oshiradi va buning natijasida relslardan yerga
o‘tayotgan toklar relsga qayta so‘rib olinadi. S.t.lar qo‘llanilishining
samaradorligi uning himoyalash koeffitsiyenti(HK) bilan baholanadi. HK
tortish tarmog‘iga S.t. ulangan holatda yondosh inshoat(masalan,
yondosh
aloqa
liniyasi)da
induksiyalangan
kuchlanishni
S.t.
ulanmagamda
induksiyalangan kuchlanishga nisbati bilan aniqlanadi. S.t.larni tortish
tarmog‘iga ulashning ikkita sxemasi mavjud (rasmga qarang!). Ikkala
sxemada ham S.t. birlamchi chulg‘ami kontakt tarmog‘i simiga ketma-ket
ulanadi. Birinchi sxema(5.31-rasm,
a
)da S.t. ikkilamchi chulg‘ami relslarga
ketma-ket ulangan, ikkinchi sxema(5.31-rasm,
b
)da esa S.t.
ikkilamchi
chulg‘ami qaytuvchi sim deb ataluvchi sim orasiga unga ketma- ket ulanadi.
5.31-rasm,
a
dagi sxemada ST yuklama zanjirining qarshiliklariga
relslar, yer va ular orasidagi o‘tish qarshiliklari kiradi. Rasm,
b
dagi sxemada
esa – qaytuvchi sim qarshiligi ham kiradi. Birinchi sxemada yuklama
qarshiligi bir Ω ning ulushi kattaligida bo‘lsa, ikkinchi sxemada bu qarshilik
1-3 Ωni tashkil etadi. Shunday qilib, ST yuklama qarshiligi juda kichik
bo‘lgan kuch transformatoridir, ya’ni ST tok transformatorlari rejimiga yaqin
bo‘lgan rejimda ishlaydi. Uning transformatsiya
koeffitsiyenti birga yaqin
yoki birga teng bo‘ladi.
a) b)
5.31-rasm. So‘ruvchi transformatorni tortish tarmog‘iga ulash sxemalari:
a
– ikkilamchi chulg‘am bevosita relslarga ulangan sxema;
b
– ikkilamchi chulg‘am
qaytuvchi simga ulangan sxema;
1
w
,
2
w
,
1
T
I
,
2
T
I
- so‘ruvchi transformator birlamchi va
ikkilamchi chulg‘amlaridagi mos ravishda o‘ramlar soni va toklar;
k
I
,
r
I
,
q
I
- mos
ravishda kontakt tarmog‘i, relslar va qaytuvchi simdagi toklar.
205
Amalda har bir fider zonada ma’lum bir
c
l
oraliq masofa bilan bir nechta
ST ulanadi. Agar ko‘rilayotgan temir yo‘l uchastkasida bitta elektrovoz
harakatlanmoqda, deb hisoblasak, u holda
tortuvchi nimstansiyadan
elektrovozgacha bo‘lgan kontakt tarmog‘idan bitta qiymatli tok
k
I
o‘tadi, deb
qabul qilish mumkin. ST bo‘lmaganda elektrovozdan yerga tok relslarning
elektrovozdan chap va o‘ng tomondagi biroz kengligi bo‘ylab yerga o‘tib
qaytuvchi fider orqali tortuvchi nimstansiyaga qaytadi. Buning oqibatida
k
R
I
I
bo‘lib, relslarning yondosh liniyani ekranlash xususiyati sezilarli
darajada past bo‘ladi.
Tortish tarmog‘iga STlar ulanganda esa relslarning ST ulangan
qismidagi toki STlarning toklarni relslarga qayta so‘rish
effekti hisobiga
kontakt tarmog‘i toki qiymatiga yaqin bo‘ladi, ya’ni
k
T
R
I
I
I
2
.
Relslarning elektrovozdan o‘ngda va tortuvchi nimstansiyadan chapdagi
qismlaridan yerga o‘tadigan tok kamayadi va nimstansiya bilan elektrovoz
orasidagi relslardagi tok miqdori oshadi, ya’ni boshqacha qilib aytganda,
transformator relslardagi toklarning yerga o‘tgan qismini so‘rib olib, yana
relsga qaytaradi. “So‘ruvchi transformator”
atamasi ham ana shu effekt
hisobiga paydo bo‘lgan. Bu effektga ko‘ra
r
I
toki qiymat jihatdan
k
I
tokiga
yaqin bo‘lib qolishi natijasida relslarning yondosh liniyani ekranlash
xususiyati ortadi.
Shuning bilan birga, STlar oralig‘ida relslarning STlardan uzoqlashgan
qismlarida tok relslardan yerga sirqib o‘tadi. Bu tok kattaligi relslar bilan yer
orasidagio‘tish qarshiligiga va STlar orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi.
Odatda, STlarni anker uchastkalarning o‘zaro bog‘langan joylarida tortish
tarmog‘iga ulash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Shuning uchun ham
qo‘shni STlar orasidagi masofa bitta anker uchastka uzunligi(1,5 km)ga teng
bo‘lganda relslarning yondosh liniyani STlar yordamida ekranlash xususiyati
ancha yuqori, ammo bu natijaga erishish uchun fider zonadagi STlar soni
ko‘p bo‘lishi talab etiladi. Bu esatortish tarmog‘i narxini oshirib yuboradi.
STlar orasidagi masofa 4,5-6 km bo‘lganda ekranlash xususiyati keskin
kamayadi.
5.31-rasm,
b
da keltirilgan ST ikkilamchi chulg‘ami qaytuvchi simga
ulangan sxemada relslarning yondosh liniyani ekranlash effekti yuqori. Bu
sxemada elektrovoz toki faqat qisqa, ya’ni (elektrovozdan
unga eng yaqin
bo‘lgan relslarni qaytuvchi sim bilan ulovchi tutashma simgacha bo‘lgan
206
masofadagina relslardan va qisman yer orqali o‘tadi. Uchastkaning boshqa
qismida bu tok qaytuvchi sim orqali tortuvchi nimstansiyaga boradi. 5.31-
rasm,
b
da keltirilgan sxemada ekranlash effekti yuqori bo‘lganligi sababli u
amaliyotda keng qo‘llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
