Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Adabiyot. Rim adabiyotining shakllanishi va taraqqiyoti-

da xalq og‘zaki ijodi va yunon adabiy an’analari muhim o‘rin 

tutadi. Rim adabiyoti tarixi mil.avv. III asr o‘rtalarida yunon 

janrlariga taqlid qilish bilan boshlandi. Tarentlik ozod qo‘yil-

gan qul, yunon Liviy Andronik (mil.avv. 280–204-yillar) bi-

rinchi lotin muallifi edi. U Gomerning «Odissey»sini lotin tiliga 

tarjima qildi. Shuningdek, u yunon dramalarini erkin tarjima 

qilish va badiiy qayta ishlash bilan shug‘ullandi. Liviy Andro-

nikdan Rim badiiy adabiyoti boshlanadi. U rim patrisiylari-

ning bolalari uchun maktab ochib, yunon tili va adabiyotini 

o‘qitishni boshladi. 

Uning zamondoshlari shoirlar Neviy va Enniy edi. Giney Neviy 

(mil.avv. 201-yilda vafot qilgan) Rim syujetlariga asoslangan 

birinchi tragediyalarni yaratdi. Yunon mualliflari syujetlaridan 

o‘zlashtirib, dramalar yozdi. Neviy I Puni urushi to‘g‘risida 7 

jildda epik poema yaratdi. Kvint Enniy (mil.avv. 239–169-yillar) 

Rim tarixiga bag‘ishlangan «An’analar» epik poemasini 18 jild-

da yozdi. Bu shoirdan 1100dan ortiq she’rlar meros qoldi. Tit 

---

577

Maksesiy Plavt (mil.avv. 250–184-yillar) birinchi Rim komedi-

ografi bo‘lib, uning 130 komediyasidan 21 tasi saqlanib qolgan. 

Ikkinchi buyuk Rim komediografi afrikalik Publiy Terensiy (mil.

avv. 185–159-yillar) bo‘lib, uning pyesalaridan 6 tasi bizgacha 

yetib kelgan. 

Rimda tragediya keng tarqalmadi. Rim tragiklari Mark Pakui 

(mil.avv. 220–130-yillar) va Lusiy Aksiy (mil.avv. 170–90-yillar) 

o‘z tragediyalarini yaratish uchun buyuk yunon dramaturgla-

rining asarlaridan foydalandilar. Rimda keng tarqalgan adabiy 

janr satira (she’r, masal, latifa va dialoglar aralashmasi) edi. 

Vaqt o‘tishi bilan u bizga yaxshi tanish bo‘lgan satiraga aylan-

di. Birinchi Rim satirigi

  Gay Lusiliy (mil.avv. 180–102-yillar) 

30 kitobdan iborat satiralar to‘plamini yaratdi. Lotin prozasi-

ning ilk namunalaridan biri Mark Porsiy Katon Kattaning (mil.

avv. 234–249-yillar) «Dehqonchilik to‘g‘risida» nomli asari edi. 

Uning 7 jildli Rimning qadimgi davrlaridan II Puni urushiga-

cha bo‘lgan tarixi yoritilgan kitobi, tibbiyot bo‘yicha traktatlari, 

notiqlik san’atiga bag‘ishlangan asarlari, 150 ta nutqlari bizga-

cha yetib kelmagan. So‘nggi respublika davrining lotin poeziyasi 

Tit Lukretsiy Kar (mil.avv. 95–51-yillar) va Gay Valeriy Katull (mil.

avv. 87–54-yillar) kabi taniqli vakillari bilan mashhur. «Narsalar-

ning  tabiati  to‘g‘risida»  nomli  6  jildli  falsafiy  poema  Lukretsiyga 

tegishli. Katull mashhur Rim lirik shoiri bo‘lib, u 116 she’rdan 

iborat to‘plam qoldirgan. 

Lotin madaniyatining mashhur vakillari Mark Terensiy Var-

ron (mil.avv. 116–27-yillar) va Mark Tulliy Sitseron (mil.avv. 

106–43-yillar) adabiyot sohasida muhim iz qoldirdilar. Var-

ron  620  jildda  74  asar  muallifi  bo‘lgan  ensiklopedist  yozuv-

chi edi. Uning asosiy asarlari «Qadimiyatlar» (41 jild) va «Lo-

tin tili to‘g‘risida» (25 jild) kitob edi. Sitseron qadimda notiq-

lik san’atining nazariyotchisi va amaliyotchisi, davlat arbobi, 

huqushunos  va  advokat,  faylasuf  va  filolog-tarjimon,  adabiy 

tanqidchi va san’atshunos edi. Uning 58 siyosiy va sud sohasi-

dagi nutqlari, 12 ta falsafiy to‘plami, notiqlik san’ati bo‘yicha 7 

traktati, 800 xatlari, ko‘pgina nutqlari va poetik asarlari mav-

jud bo‘lgan. 

Avgust davri lotin poeziyasining oltin asri hisoblanadi. Bu 

davrda buyuk shoirlar Publiy Vergiliy Maron (mil.avv. 79–19-yil-

lar), Kvint Goratsiy Flakk (mil.avv. 65–8-yillar), Publiy Ovidiy 

Nazon (mil.avv. 49-yil – milodiy 18-yillar) yashab ijod qildilar. 

---

578

Vergiliy dehqonlar mehnatiga bag‘ishlab 14 jildli didaktik poe-

ma, 12 jildli «Eneida» poemasi va «Bukolika» she’riy to‘plamini 

yaratdi.

Goratsiy imperator kotibi lavozimini rad etdi. U shoir sifatida 

erkinlik va mustaqillikni afzal ko‘rdi. Harbiy tribun unvoniga 

sazovor bo‘ldi. Kvestor kotibi lavozimida ishlab tirikchilik qildi. 

Goratsiy o‘z ijodini satira va munozara janrida boshladi (Epod-

lar, 2 jildda satiralar). Keyin esa 4 jildli «Odalar», «Maktublar» 

kitobini, 5 jildli elegiyalar, parodiya-didaktik janrda «Sevgi 

fani», «Sevgi da’vosi» asarlari, 15 jildli «G‘amgin elegiyalar», 4 

jildli «Pontdan maktublar» asarlarini yozdi. Publiy Ovidiy Nazon 

(mil.avv. 43-yil – milodiy 17-yil) mifologik syujetlarga murojaat 

qildi. Uning asosiy asarlari «Fastlar», «Metamorfozalar», «Pont-

dan maktublar». Qobiliyatli lirik shoirlar Albiy Tibull (mil.avv. 

50-yil – milodiy 19-yil) va Sekst Propersiy (mil.avv. 49–15-yil-

lar) elegiyalar yozdilar. Tibul Rim suvoriysining o‘g‘li edi. Tibull 

o‘zidan elegiyalarning ikki to‘plamini, Propersiy bir to‘plamini 

qoldirdi. Oktavian Avgustning o‘zi proza va she’riyatda ko‘p 

asarlar yozdi.

Satirik janrda Kichik Seneka (mil.avv. 4-yil – milodiy 65-yil-

lari) va Petroniy Arbitr mashhur edilar. Petroniyning mashhur 

romani «Satirikon» bo‘lib, uning 20 bobidan 3 bobi bizgacha 

yetib kelgan. Persiy Flakk (34–62-yillar), Mark Valeriy Marsial 

(40–102-yillar), Detsiy Yuney Yuvenal (60–127-yillar) hamda 

Lukian (120–190-yillar) satira janrida ajoyib asarlar yaratdilar. 

Bizgacha bu davrning qimmatli yodgorliklari mashhur notiqlar 

Dion Xrizotomning 78 nutqi, Eliy Aristidning 55 nutqi yetib kel-

gan. IV asr ritorika – notiqlikning yangidan gullab-yashnagan 

davri bo‘ldi. Antik O‘rtayer dengizining notiqlik maktablarida 

bo‘lg‘usi oliy amaldorlar va xristian targ‘ibotchilari tarbiyalan-

di. Bu davrda Afinada Gimeriy, Konstantinopolda Femistiy kabi 

mashhur ritorlar dars berdilar. 

Eng kuchli notiq va notiqlik san’ati o‘qituvchisi Libaniy 

(314–391-yillar) edi. U Antioxiyada imperatorlar, lashkarboshi-

lar va oliy amaldorlarga qarata ijtimoiy dolzarb muammolar yu-

zasidan erkin nutqlar bilan murojaat qilgan. Libaniy «Kichik 

Demosfen» taxallusini oldi. Libaniy ma’jusiy dinga e’tiqod qildi. 

U imperator Yulianning ashaddiy muxlisi bo‘lib, Yulian ham 

unga homiylik qiladi. Ko‘pgina taniqli xristian targ‘ibotchilari, 

jumladan, nazianlik Grigoriy va Ioann Zlatous uning makta-

---

579

bidan chiqqan edi. O‘sha davrdagi Rim notiqlaridan IV asr oxir-

larida oliy davlat mansablarini egallagan Kvint Avremiy Sim-

maxni aytish mumkin.

Sarguzasht roman janriga Apuliyning «Oltin eshak», «Af-

nis  va  Xloya»;  Geliodorning  «Efiopika»  asarlari  mansubdir. 

Bu davrda dramatik janr deyarli rivojlanmadi. Undan faqat 

pantomima, atellan va mim shakllari qoldi. Bizgacha yunon 

klassik obrazlariga taqlid qilib yozilgan Senekaning 10 trage-

diyasi yetib kelgan.

IV–V asrlarda poeziyada klassik namunada asarlar yaratish 

an’anaga aylandi. Bu davrning eng mashhur mifologik eposi 

misrlik Nonning «Dionis to‘g‘risida»gi dostoni deb e’tirof etish 

mumkin. Bu asar boy fantaziya, ifodali obrazlarga ega bo‘lib, 

epik tarzda yozilgan. 

IV–V asrlarda lotin shoirlari mifologiyadan tashqari, tabi-

atni tasvirlashga jiddiy e’tibor berdilar. Ana shunday lotin 

shoirlaridan biri Detsim Magin Avzoniy edi. U tajribali ri-

tor, yunon, lotin tillari va adabiyotining bilag‘oni, salohiyatli 

shoir edi. So‘ng ikki mashhur Rim shoirlari:  Aleksandriya-

lik Klavdiy Klavdian, kelib chiqishi Galliyadan bo‘lgan Klav-

diy Rutimiy Namasian o‘z she’rlarida Rimga murojaat qilib, 

uning buyuk o‘tmishi va g‘alabalarini kuyladilar. Klavdian 

imperator Gonoriy saroyida yashab, hukmdorning yaqinlari-

dan biri Stilixonga bag‘ishlab «Stilixonga maqtov» va «Gotlar 

bilan urush to‘g‘risida» poemasida Rimning buyuk kelajagini 

bashorat qildi.