Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

5. Ta’lim va fan. Rimda ta’limning birinchi bosqichi maktab 

edi. Maktablar xususiy bo‘lib, davlat ta’lim jarayoniga aralash-

mas edi. Maktabda ishi yurishmagan, kelib chiqishi noma’lum 

bo‘lgan kimsalar ham dars bergan. Boshlang‘ich maktabda 

7-12 yoshli bolalar o‘qish-yozish, og‘zaki sanashga o‘rgatilar, 

o‘qish faqat bir semestrni tashkil etgan. Keyingi o‘qish pullik 

edi. O‘rta maktabda olimlar, yozuvchi va adabiy tanqidchilar 

(ko‘pincha ozod bo‘lgan qul – yunonlar) grammatikani o‘qitar 

edilar. Boy oilalarda bolaga 7 yoshidan yollangan qul-pedagog 

dars bergan. O‘smirlar 12-16 yoshda grammatika va adabiyotni 

o‘qitadigan maktabga borganlar. Bundan tashqari logika, arif-

metika, geometriya, astronomiya fanlari va musiqaning ayrim 

unsurlarini o‘rganganlar. 16 yoshdan o‘smirlar notiqlik san’ati 

bo‘yicha notiq o‘qituvchilardan saboq olganlar. Notiqlik san’ati 

taniqli huquqshunosning rim huquqidan mashg‘ulotlari bilan 

to‘ldirilgan. Imperiya davrida o‘qituvchilar, ayniqsa, notiq-ritor-

lar professor deb aytilgan. Rimlik notiqlik o‘qituvchisi Kvinti-

lian (milodiy I asr) birinchi professor bo‘lgan va 68-yildan davlat 

ish haqi to‘lagan. O‘rta asrlarda professor unvoni universitet 

o‘qituvchilari – doktor, magistrlarga oliy malaka unvoni sifatida 

berilgan. 

Antik davrda notiqlik maktablari mashhur bo‘lib, 15-16 yosh-

li qobiliyatli o‘quvchilar notiqlik san’atini o‘zlashtirganlar. Im-

periya davrida siyosiy notiqlarga o‘rin qolmagani uchun notiq-

lik maktablari faxrli va daromadli kasb bo‘lgan advokatlarni 

tayyorladi. Rim imperiyasining madaniy markazlari Rim,  Alek-

sandriya,  Pergam,  Rodos,  Afina  va  Massiliya  shaharlari  edi. 

Bu shaharlarda kutubxonalar, teatrlar va maktablar mavjud 

edi. Har bir shaharning o‘z madaniy muhiti bo‘lib, Rim shahri 

madaniyati inshootlariga taqlid qilinib, hashamli jamoa in-

shootlari barpo qilingan. 

Tabiiy fanlar rivojlanib, qator ilmiy asarlar yozildi. Texnik 

bilimlarning nazariy asoslari yaratildi. Vitruviyning 10 jildli 

«Arxitektura to‘g‘risida», Sekst Yuliy Frontinning «Akveduklar 

to‘g‘risida», Aleksandryalik Geronning «Mexanika» asarlari-

da  texnika  sohasining  nazariy  asoslari  tavsiflandi.  Tiniq  shi-

sha kashf etilib, shishasozlik sohasi rivojlandi. Binolarni isi-

tish tizimi yaratildi. Qurilishda sement kashf qilinib, qishloq 

---

583

xo‘jaligida suv tegirmonlari, vintli press va hosilni o‘radigan 

mexanizm  ixtiro  qilindi.  Strabonning  17  jildli  «Geografiya»si, 

Pomponiy Melaning

 «Yer tuzilishi to‘g‘risida» nomli 3 jildli kito-

bi, Klavdiy Ptolemeyning «Geografiya bo‘yicha yo‘riqnoma» nom-

li 8 jildli asari, Kvintilinning «Notiqni o‘qitish» 12 jildli notiqlik 

nazariyasi to‘plami, Kolumellaning astronomiya bo‘yicha «Qish-

loq xo‘jaligi to‘g‘risida» nomli 12 jildli asarlari fan taraqqiyoti-

ning katta yutuqlari edi. I asr o‘rtalarida Katta Pliniy (24–79-yil-

lar) o‘zining 37 jildli «Tabiatshunoslik» asarini yozdi. Bu asar 

ensiklopedik  mazmunda  bo‘lib,  fizika,  geografiya,  botanika, 

zoologiya, mineralogiya va boshqa fanlar bo‘yicha ma’lumotlar 

beradi. Fiziolog Klavdiy Galen (129–199-yillar) va akusher ham-

da pediatr Soran shuhrat qozondilar. Avl Korneliy Sels