Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган


УЗБЕКЛАРНИНГ МОДДИЙ МАДАНИЯТИ


bet14/45
Sana21.05.2022
Hajmi
#605388
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   45
Bog'liq
Iso Jabborov. O\'zbek xalqi etnografiyasi

УЗБЕКЛАРНИНГ МОДДИЙ МАДАНИЯТИ
НАМУНАЛАРИ
Ҳар бир халқнинг моддий м аданияти унинг турар 
жойи, уйи ва уй ж иҳозлари, кийим-кечаги ва безаклари, 
таом л ари ва рўзғор буюмлари билан белгиланади. Асо- 
сан табиий-географик ш ароит ва иқлим таъсирида мил- 
лий руҳият ва характерни ифодаловчи моддий м ада- 
ният нам уналари узоқ тарихий д авр давом и да ш аклла- 
ниб ўзига хос хусусиятларга эга бўлган. М асалан , уй- 
ж ойлар типологияси, қурилиш м атери аллари в а кон- 
струкцияси, ички планировкаси, ўчоғи ва уни ўрнатиш
қонун-қоидалари, уйдаги буюмларнинг хиллари ва жи- 
ҳозланиш кабилар н аф ақат айрим х ал қ л ар д а, 
балки 
бир халқнииг ўз ичидаги айрим этнограф ик гуруҳлар- 
д а ҳам ф арқланган .
У збекистонда ш аҳар ва қиш лоқлар эрам и здан ав- 
валги I минг йиллик бош ларида пайдо бўла бош лаган. 
Зардуш тийларнинг м уқаддас китоби «Авеста»да, қадим- 
ги сўғд ёзувлари ва форс м ан б алари д а, м акедониялик 
И скандар даврига оид м аъ лум отларда бу ер д а ж у д а 
кўп ш аҳар ва қиш лоқлар, қаср ва қ а л ъ а л а р м авж удли- 
гй тўғрисида хабар қилинади. Археологик каш ф и ётлар 
туф айли аниқланган ўзбек элидаги ш аҳар в а қиш лоқ- 
л а р билан бирга айрим катта-кичик ҳовлилар, улар- 
даги бой декоратив б езаклар ва бўёқли р асм л ар ҳам
д и ққатга сазовордир. С алавки й лар ва бақтри яли клар 
зам онасидаги Сўғдиёна, М арғиёиа, Ф арғона в а Чоч эр а- 
м издан аввалги I минг йиллик охирида Узбекистон ҳу- 
дудида ш аҳарлар билан бир қаторда теварак-атроф и мус- 
таҳкам лан ган қиш лоқ қўрғонлари в а айрим д еҳқонлар- 
нинг ҳовлилари борлиги аниқланган. Бундай қўрғонлар 
Қ арш и воҳасида, С ам ар қан д атроф ида, Х оразм да кўп- 
л а б учрайди. Кушон д авл ати вақти д а ш аҳар м аданияти 
анча ривож ланган бўлиб, унда ҳунарм андчилик ва сав- 
до-сотиқ катта ўрин тутган. Б у д авр га оид Афросиёб- 
да, қадимги Терм изда в а айниқса Айритом в а Холчаён, 
Қ арш и ва Хор.азмда (Т упроққалъа ва Б о зо р қ а л ъ а ) қа- 
зиб олинган кўш к ва саройлар м еъморчилик ва сац ъ ат 
ж иҳатидан ғоят муҳим обидалардан. М асал ан , Х о л ч а -.v
www.ziyouz.com kutubxonasi


ёнда залнинг уч томонидаги девори у ч 'м етр баландлик- 
д а оқ ганч билан сувалган, деворларининг. юқори қис- 
ми эса м аҳобатли ҳайкалтарош ли к 
расм лари билан 
тўлган. Тўқ қизил рангга бўялган деворларга о қ ^гажак- 
л ар, барглар, • сўлқим узум лар, бир неча эр какл ар су- 
рати зўр м аҳорат билан солинган. Уч метрли оқ панель 
тепасидаги ҳайкалларнинг усти минерал бўёқлар (қи- 
зил, қора ранг) билан бўялган. Айвоннинг ж ан уб -то- 
монидаги девордан қазиб олинган 
аёл ҳайкалининг 
чеҳраси очиқ ва кенг, оқ дубулға тагидан унинг қалин 
тутам сочлари кўриниб турибди.
Эски Терм издаги Қ оратеп ада ўтказйлган қазиш м а- 
лар Б удда ибодатхонаси меъморчилигини ва унйнг план- 
лаш тирилиш ини аниқлаш га имкон 
берибгина қолм ай, 
балки унда топилган муҳим сан ъат нам уналари, бино- 
ни безаш учу.н иш латилган буюмлар, оқ м арм арга ўх- 
ш аш мергел оҳактош дан ясалган меъморчилик зийнат- 
лари, ганчдан ясалган ҳай кал парчалари, тош дан иш- 
ланган соябонлар, тош қопқоқлар, 
нилуфар ва 
барг 
тасвирлари, деворлардаги ва сопол идишдаги ёзувлар 
қадимий аж додларим из яратган моддий м адан и ят на- 
м уналари эканлигидан гувоҳлик беради. Х оразм да қа- 
зиб текш ирилган Т упроққалъа, А ёзқалъа, Ж он б о сқал ъ а 
каби ш аҳар харобалари билан бирга теварак-атроф и қад 
кўтарилган қаср л ар , кўпдан-кўп қиш лоқ ва қўрғон лар, 
Зараф ш он водийсидаги 
К оф ирқалъа, 
Қ а ш қ а д а р ё во- 
дийсидаги А вултепа каби обидалар ўзбек х ал қи қади- 
мий аж д одлари ю ксак ш аҳар м аданиятига эга эканли- 
гини тасдиқлайди.
А лбатта, халқнинг турар жойи, уйлари қиш лоқ ва 
ш аҳар бйлан узвий боғланган, чунки уй қурилиш прин- 
ципи ва типологияси бошқа қурилиш лар билан боғлиқ 
ҳолда олиб борилади. Аммо жойлаш иш ига қ а р а б қиш- 
л оқлар ҳам ўзаро ф ар қ қилади. М асалан, ш аҳар тева- 
рагидагй қиш лоқлар работ деб аталиб, унда асосан ҳу- 
н арм андлар, деҳқончилик билан ш уғулланувчи одам л ар
истиқомат қилгаплар. Қ ам сувли баҳорий ер л ард а жой- 
лаш ган қиш лоқлар ўзаро бир оз ф арқлан ади . И лгари
катта патриархал оилаларга м ўлж алланган қўрғон ти- 
пидаги ҳовлилар Х оразм да кўп бўлган. Р аб о тл а р баъзан 
ш аҳар теварагида ж ойлаш ган бўлса-да, қўш имча де- 
вор билан ўралган. М асалан , 2163 га майдонни эгал- 
л аган девор ичидаги М арғилон ш аҳрида ҳ ун арм ан д лар 
истиқомат қиладиган работ уйлари, боғ-роғлар, полиз
www.ziyouz.com kutubxonasi


ва ҳатто ш удгор ерлар ҳам бўлган. С ам арқан д ва унинг 
ҳунарм анд деҳқон аҳли ж ойлаш ган 
ш аҳар ҳудудини 
40 км узунликдаги девор ўраб олган. С ам арқанд, Қ ар- 
ши ва Бухоро атроф идаги қиш лоқларда асосан деҳқон- 
чилик ва турли ҳунармандчилик билан ш уғулланадиган 
аҳоли яш аган. Ш аҳар атроф идаги қиш лоқларда б аъ зан
ёзда иссиқ пайтларда чиқиб бутун оиласи билан тўрт- 
беш ой яш аган ш аҳарликлар ҳам оз бўлмаган. 
У лар 
қўшимЧа равиш да деҳқончилик билан ш уғулланиб ои- 
л а бюджетини тўлдирганлар. Аммо бой ои лалар ша- 
ҳар теварагида ж уд а катта' боғларга эга бўлганлар ва 
кўп ҳосил тўплаганлар.
И ирик ҳунармандчилик ва савдо м аркази га айлан- 
ган қиш лоқлар ш аҳар қиёф асига эга бўлган. Улар фа- 
қатгина кўп аҳолига ва катта майдонга эга бўлибгина 
қолм ай, турли касб-ҳунар, деҳқончилик ва боғдорчилик 
ҳам ривож ланган. Уйлар м аҳаллага бирикиб, теварак- 
атроф и боғ-роғ ва полизлар билан ўралган. Айрим қиш- 
лоқлар орасида шудгор ерлар ва боғлар ж ой лаш ган . 
Бундай қиш лоқлардан бири бўлмиш Ургут қиш лоғида 
ўзбек ва тож иклар яш аган. Улар тўқимачилик, читгар- 
л и к ва бош қа касб-ҳунар билан ш уғулланганлар, боғ- 
л а р д а ҳар хил м евалар, полиз экинлари парвариш қил- 
ганлар, баҳорги ерларда. буғдой, арпа, там аки эккан л ар. 
Ургутда ҳ аф тад а бир м арта бозор бўлган, унга тева- 
рак-атроф дагина эмас, узоқ қиш лоқлардан ҳ ам о дам лар 
келган. Б у ерда м аҳаллий ҳунарм андларнинг маҳсу- 
лоти, қўшни қиш лоқлардан келтирилган дон ва қора- 
мол, ш аҳардан келтйрилган м аҳсулотлар хари д қилин- 
ган.
Умуман ўзбекларда қиш лоқ хўж алиги билан ҳунар- 
мандчиликни бирга олиб бориш кенг тар қал ган . Н аф а- 
қ а т Ургутга ўхшаш катта қиш лоқларда, балки *ўрта ва. 
кичйк қиш лоқларда ҳам ҳунарм андлар товар маҳсулот- 
ларини иш лаб чиқарганлар. М асалан , Бухоро вилояти- 
даги Бобкент қиш лоғида йўл-йўл ип -газлам а, Ғижду- 
вонда сопол идиш лар, Ч итгарон қиш лоғида гулли газ- 
л а м а л ар бозорларга чиқарилган. Ф арғона 
водийсида 
Риштон қивдлоғи ўзининг аж ойиб сопол идиш лари би- 
лан, Х оразм да Д у р ғад и к қиш лоғи ип ак 
г а зл ам а л ар и
билан машҳур бўлга.н. Бундай қиш лоқлар ўзининг тўқ, 
фаровонлиги ва гўзаллиги билан суви кам қаш ш оқ қиш- 
лоқлардан анча ф ар қ қилган. Асли яқинда кўчманчи 
ёки ярим кўчманчи бўлган ўзбекларнинг к ам сувли
www.ziyouz.com kutubxonasi


ж ойларда лойдан ёки гувал ад ан тикланган кулб алари
теварагида на д ар ах т, на экин бўлган. С урхондарё ва 
Қ аш қад ар ё том онларда истиқомат қилувчи қабилавий 
ўзбекларнинг кам б ағал кулб алари сувни чуқур қудуқ- 
д ан ёки булоқдан, б аъ зан ёмғир суви тўпланган махсус 
иишоотлар — сар до б ал ар д ан олган лар. 
Бундай 
қиш- 
лоқларни 
С ам ар қан д атроф лари да 
(П анж икент то- 
м онда), Ж и ззах , Зомин ва бош қа тоққа ва чўлга яқин 
ерлард а ҳам учратиш мумкин.
Асримиз бош ларигача Х оразм да хутор типида жой- 
лаш ган ҳовли уйлар Кўп бўлган. Бундай ҳовлилар ба- 
л ан д деворли пахсадан урилган катта д арвозал и қунгу- 
рал и қўрғончадан иборат бўлиб, улар да умумий хўж а- 
ликка эга, п атри архал ёки бўлинмаган к атта ои л алар
бир неча х о н ал ар д а истиқомат қилганлар. Ҳ овлилар бир- 
биридан м уайян м асоф ада ж ойлаш ган ва ўзаро умумий 
сув иншооти ари қ (ёп) ва экйн д а л ал ар и билан улаш иб 
кетган. Х оразм ҳовлиларига ўхш аш қўрғончалар С ам ар- 
қан д вилояти ва Бухоро атроф ида, баъзан Ф арғонада 
ҳам учрайди.
У збек қиш лоқлари ж ам о ага бириккан ва унинг бо- 
ш ида амйн ёки оқсоқол турган, 
Туркистон ўлкаси да 
бир неча қиш лоқ ж ам оаси волостларга бўлиниб, улар- 
га мингбоши таййнланган. XIX аср о х и р и —XX аср бош- 
л арида волость 
м арк ази қилиб катта 
қи ш лоқлардан
бири аж ратилган, унда б аъ зан м ад раса ва к атта ж у- 
ма мачит ж ойлаш ган. К атта қиш лоқлар ш аҳарлардаги - 
д ек бир мачит теварагида м аҳ ал л а (гузар, қ авм ) л арга 
бўлинган, бир мачитга бириккан (Х оразмда) ҳовли лар 
эса мачит қавм и деб номланган.
Утган аернинг охирларигача кўп 
қй ш лоқлар анча 
биқиқ ҳолда яш аб, одам ларнинг кўпчилиги ў з қиш лоқ 
бозоридан ёки яқиндаги ш аҳардан бошқа ж ойни кўр- 
м аган. Ҳатто турли 
м аҳсулот яратган
ҳун арм ан длар 
ҳам кўпинча ўз маҳсулотларини 
савдогарлар орқали 
харид қилганлар.
Ҳозирги д аврд аги қиш лоқлар анъанавий турмуш тар- 
зи ва м аҳаллачилик ҳам да 
қўшничиликни 
сақ л аган
ҳолда янги м аъмуриятчилик асосида 
анча м укам м ал, 
ихчам, замонавий уйлардан иборат. Кўпчилик қиш лоқ- 
л ар д а декоратив д ар ах тл ар экилган, йўлларга асф ал ьт 
тўш алган, кўча бўйлаб қулай, шинам ҳовли уй л ар бор. 
М арказд а ҳаш ам атли ж ам оа ёки д а в л а т хўж алиги идо- 
раси, бир неча м актаб бинолари бўлиб, айрим қиш лоқ-
www.ziyouz.com kutubxonasi


л а р д а д аб д аб ал и м аданият саройи, меҳмонхона ва ясти- 
роҳат боғи бу қиш лоқларга ҳусн бағиш лайди. Республи- 
кад аги ш аҳар ва қиш лоқларнинг кўплари электрлаш ти- 
рилган, га з ва сув билан таъминланган. Ф ақ ат узоқ 
top
в а чўл районларда қинғир-қийшиқ, тор кўчали, м айда- 
чуйда у й л ар дан иборат айрим эски қиш лоқлар учрай- 
ди, аммо у лар ҳам анча ободонлаш тирилган ва яш аш га 
қулайлаш тирилган.
УИ-ЖОИЛАР ВА ЖИҲОЗЛАНИШ АНЪАНАЛАРИ
Узбекистоннинг турли тарихий, табиий-географ ик ша- 
роити бу ерда ҳар хил хал қ меъморчилик м ак табл ари - 
ни ю зага келтирган эди. Ҳ озиргача 
сақлан и б келган, 
асосан қурилиш конструкцияси ва услуби, планировка- 
с и ва б езаклари билан аж р ал и б турган, м устақил ва 
ўзига хос Ф арғона, Бухоро, Хива ва Ш аҳрисабз меъ- 
морчилиги машҳур бўлиб келган. М асал ан , Ф арғона 
водийсида сейсмик зона бўлганлиги 
туф айли асосан 
икки қато р қўшсинч уйлао 

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish