Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

т
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

М искарлар хом аш ё (тахталан ган мис, ж ез, қизил 
ёки сариқ мис) ни асосан Россиядан келтирганлар, рух, 
қўрғошин, кислота, наш атир 
ҳам таш қари дан етка- 
зилган. О д атд а идиш ларни 
қизил мисдан ясаганлар, 
наш атир ва туз билан оловда қатти қ қиздириб, кейин 
сувга солиб қизартирганлар. Утга солинмасдан ясала- 
диган идиш лар (кўзача, коса, пиёла, патнус ва ҳ. к.) 
ни қалайлаш тириб оқлаган лар. Б ар ч а м ан б ал ард а мд- 
ҳаллий усталарнинг зўр м аҳорат билан бадиий буюм- 
лар ясаганлиги тўғриспда гапирилади. Ҳар хил буюм- 
л а р д а ўсимлиқлар, геометрик ва ҳайвонлар стилидаги 
ислимий услубдаги нақш лар ўзининг ж озибадорлиги 
ва ю ксак савияси билан киши диққатини ўзига ж ал б
қилади.
У збек зар гарли ги ҳам қадимий д авр л ар д ан ўзининг 
ажойиб санъати билан кенг танилган. З а р гар л и к ноёб 
бадиий асарларининг нам уналари кўпгина археологик.қа- 
зи лм алард ан
топилган. 
З а р гар л ар техник 
ж иҳатдан 
умум м еталл буюмларини ясаш услубларидан таш қари 
ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлганлар. Ҳатто олтин 
ва кумушни болғалаш , қиздириш, сай қаллаш , пардоз- 
лаш , буюмга кўз босиш, тилла суви бериш каби иш лар- 
д а ўзига хос нозик услуб тал аб қилинган.
З а р га р л ар бойларнинг буюртмаси билан катта-ки- 
чик қим м атбаҳо безакларни ж уда чиройли қилиб яса- 
ганлар. У лар хон ва беклар учун отларнинг анжомаси- 
га олтин, кумуш ва қимматбаҳо тош лардан турли .безак- 
лар ҳам иш лаб чиқарганлар. Хоразм зар гар л ар и бош 
ва устки кийимлар осиладиган безаклар (дузуг, ш авка- 
ладузуг, таҳядузуг, клитбағи, тумор, ар авак, зн рак, бла- 
зик, юзик к аб и л ар )н и зўр м аҳорат бйлан яратган лар. 
С ам арқанднинг зи рак сирғалари Тош кентникидан ҳаж - 
ми билан, Бухоронинг япроқсимон олтин м арварид ёки 
ёқут кўзли исирғалари бир-биридан ф ар қ қилган. Фар- 
ғона водийсида зар гар л ар қим матбаҳо зийнатланған ме- 
тал л ар д ан турли узуклар ясаганлар: ш онш анак кўзли 
ёки кўзсиз узук, тилла узук, кумуш узук, мис узук, қа- 
лай узук, овғанча узук, румча узук; иш услубига қа- 
раб — қуйма узук, суқма узук, муҳир узук ва ҳоказо; 
металига 
ёки ш аклига қар аб турли билакузуклар — 
тилла билакузук, кумуш, мис қуйма, тугм али, япалоқ, 
илон боши, б ақа бош, карм ан али к ва ҳоказо. Ф арғона- 
да ва Тош кентда қоракумуш билан ишлов берилган бе- 
зак л ар , Х оразм да оғир ва катта, Бухорода нозик, Са-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

м арқанд д а енгил ўйма нақш ли би лакузуклар м аш ҳур 
бўлган. Қ улоққа осадиган исирғаларнинг турлари ҳам
кўп бўлган: туркистон зира, тош кан зи ра, ф ар ғо н ач а 
зн рал ари осилчоқли, қўнғироқли зира, 
анжирболдоқ. 
ва ҳоказо. Бурунга осадиган а р авак ва лати ва, сочга 
тақадиган м еталл қисм лардан иборат сочпопук (чочпо- 
пук), найча, пур сочпопук, тиллазулф , кокилли, п а н ж а - 
ра, кубба; бўйинга ва кўкракка осиладиган безаклар 
(зебигардон, ж авок, базу бан д ); пеш анага тақи л ад и ган
тиллақош , ти л л аб ар гак ва ҳар хил тум орлар за р га р л а р
томонидан зўр м аҳорат билан иш ланган. Олтин, ку- 
муш ва бош қа қцм матбаҳо тош лар' Россия, Эрон, Ҳин- 
дистон, Қ ўқон ва Бухородан келтирилган.
У збек зар гар л ар и асосан уйида, б аъ зи л ар и бозорда 
дўкон қурганлар. Хонларнинг кўшк 
ва сар ой лар и д а 
махсус зар га р л и к дўконлари бўлган ва у ерда қи м м ат- 
баҳо тош лар билан безатилган пичоқ ва қиличлар я с а л - 
ган. Д ўкон ж иҳозлари кичкина сандон, бир неча хил- 
даги болға (чўкич), қайчи, омбур, тутқич, сим ясайди- 
ган кира, кичкина босқонли ўчоқ в а мисдан ясалган
баҳандам , арр ача ва турли нақш берадиган м еталл қ а - 
л ам л ардан иборат бўлган. Хива, Бухоро Қўқон зар- 
гарлари ўйиб қоракумуш нақш лари бериш да зўр ма- 
ҳорат кўрсатганлар.
Урта Осиё, шу ж ум ладан Россиянинг м устам лака- 
сига айланган Узбекистонда заргарли к ва мискарлик. 
касблари аста-секин туш кунликка учрайди. А рзон ба- 
ҳоли завод-ф абрика зе,бу зийнат бую мларининг м аҳ ал - 
лий бозорларга кўплаб келтирилиши бу ердаги х у н а р - 
мандчиликнинг тан аззу л га юз тутишига сабаб бўлган. 
эди.
Ҳозиргача кенг тар қал ган қадимий касб л ар д ан бкри: 
ёғоч бую млари ясаш ҳунармандчилигидир. 
Д урадгор- 
лик (йўниғчилик) асли қурилиш касби билан бевосита: 
боғлиқ бўлган. М аҳаллий усталар ёғочдан ҳар хил иш- 
л аб чиқариш қуроллари, уй-рўзғор бую м лари, т р а н - 
спорт воситалари (арава, к е м а), синч ва устунлар, о й - 
на-эш иклар, сандиқ ва беш иклар, э л а к в а чарх, эгар в а
ҳоказолар иш лаб чиқарганлар. Айниқса от, туя ва э ш а к - 
лар учун эгар ясовчилик касбй кенг ри вож лан ган . Ай- 
рим ш аҳарларда (Тошкент, Бухоро, Қўқон, Самарқанд)* 
махсус эгарчилар м аҳалласи бўлган.
Б адиий аҳам иятга эга бўлган ўйм акорлик д у р ад - 
горликда алоҳида аҳам пятга эга. Зўр м аҳ о р ат билан
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ясалган эш ик ва дарвозал.ар, устун ва ш ифтлар ҳозир- 
гача аж ойиб санъат нам уналари ҳисобланади.
Бутун У рта Осиёда турли ўйма нақш лар билан бе- 
затилган ж авон, сандиқ ва қутилар, хонтахта ва кур- 
силар, б аъ зан идиш-товоқлар кенг тар қал ган . Н а ф а қ а т 
ўтроқ, балки ярим ўтроқ аҳоли орасида ҳам айниқса 
безатилган ж авон ва сандиқлар машҳур бўлган. Бун- 
д ай бую млар Тошкент, С ам арқан д, 
Ургут ва бошқа 
ж ойларда кўп учрайди. Б ухорода от эгари, Х оразм да 
а р а в а қисм лари ўйма нақш лар билан безатилган.
У ймакорликда асосий асбоб турли хилдаги искана- 
л а р ва болралардир. Уйиладиган нақш ига қ а р а б м аҳал- 
лий темирчилар ясаган исканалар 30 дан ортиқ бўл- 
ган. Ш у билан бйрга ёғоч бую мларга рангли бўёқлар 
билан гул ёки расм лар солиш ҳам кенг тар қал ган .
Д урадгорликда қурилиш иш лари билан бир қаторда 
ж уда маш ҳур соҳа ар авасозли к бўлган. Узбек. арава- 
л ар и ғилдираги ва тузилиши билан ўзаро ф ар қ қилган. 
М асалан, Қўқон ар ава билан Хоразм араваси ғилди- 
раги, тузилиш и, 
аравани бош қарувчи 
аравакаш нинг 
жойига кўра .ф арқ қилган. Қўқон аравасида аравакаш
отнинг эғарида ўтириб бош қарса, 
Хоразм араваси да 
махсус ж ой аж ратилган. А равасозларнинг дўконлари 
деярли барча ш аҳар ва йирик қиш лоқларда бўлган. 
М асалан, Тошкентнинг ўзида 100 дан ортиқ а р а в а ясай- 
диган ва тузатадиган дўконлар бўлган. А равасоз уста 
ўз халф а ва ш огирдлари билан бир аравани 17— 19 кун- 
д а ясаган. 
. 
.
Ёғоч усталари омоч (кунда) , наво, идиш-товоқ, сўқи, 
кели-қуви, хонтахта в а сўри, ҳар хил дастал ар , ўйинчоқ- 
л а р иш лаб чиқарганлар. Х оразм да м ахсус усталар чиғир 
ва сув бўвати, кема ва қайиқлар ясаган лар. К ем асозлик 
илгари ж уда ривож ланган бўлиб, бутун А м ударёда су- 
задиган катта-кичик кем аларни асосан Хоразм устала- 
ри ясаган л ар . К атта кем алар 500 дан 2000 пудгача, ўр- 
тачаси 100 д ан 500 пудгача ва кичиклари 100 пудгача 
юк кўтарган. XIX аср охирларида А м ударёда 330 та 
йирик ва ю злаб ўрта ва кичик кем алар сузиб ю р г а т
Кемасоз усталар ҳам бош қа ёғоч усталари ишЛатади- 
ган асбоблардан ф ойдаланганлар.
Д урадгорларнинг иш қўроллари бир неча хил ар- 
р ал ар , болта ва теш алар, қачов ва ранда (ўроқ ран да, 
м уж ранда, тах тар ан д а), болға ва турли искана (чўбис- 
кана, навоискана, омбир ва ҳоказолар) дан иборат бўл-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ган. У ймакор усталар ҳар хил улги ва қолиплар ҳам
тайёрл аган л ар.
Ҳар бир ш аҳарда тўқимачиларга 
зарур асбоблар,. 
бешик, чарх, уй-рўзғор буюмлари ясайдиган уста (хар- 
рот)л ар бўлган. Улар йўнилган, ж им ж им адор нақш ли 
бешик. ҳ ар хил чарх, ўқлов, ж уваз, дук, урчуқ, чилим 
кабиларни иш лаб чиқарганлар. Х арротлар махсус ка- 
мар билан айлантириладиган чархдан, катта-кичик хат- 
каш (бичқи)" ва исканалардан ф ойдаланганлар. Эгарчи, 
тароқчи, элакчи усталар меҳнати тақси м лан ган . М а- 
салан, Тош кент ва Х ивада элакчилар м аҳалласи , Бу- 
хорода — харратон, С ам арқандда — зингарон м аҳал л а- 
л ар и м авж уд. Айрим ж ойларда ҳатто бутун бир қиш лоқ 
айрим ёғоч маҳсулоти иш лаб 
чиқариш соҳаси бйлан 
номланган.
Д урадгорликнинг муҳим, 
нозик соҳаларидан бири 
мусиқа асбобларини иш лаб чиқариш соҳасидир. М а- 
ҳаллий усталар зўр м аҳорат билан миллий мусиқа ас- 
боблари — дутор, танбур, рубоб, дўм бра, чанг, сурнай, 
най, доира ва ноғора • кабиларни ясаган лар. 
М азкур 
асбобларнинг кўпчилиги бадиий қийм атга эга бўлиб, 
у л ар га садаф ёки суяк қадалган, рангли м еталлар би- 
л а н безатилган.
Қурилиш иш лари билан ш уғулланувчи усталар ҳам
дурадгорлик касбини пухта эгал л аган л ар . Қ урувчилар- 
ни кўп ж ойларда гилкор (ғишт қую вчи), Ф арғона во- 
дийсида ва Тош кентда сувоқчи деб ном лайдилар. У лар 
барча ш аҳар ва қиш лоқларда, айниқса п ой тахтларда 
кўп бўлган. Қурилиш ишлар.ида бошқа соҳаларга қа- 
раган да м ардикорлар кўпроқ иш латилган. У рта Осйё- 
нинг деярли барча ш аҳарларида мардикор (гулликчи^ 
л а р бозори бўлган.
Қурилиш да банд бўлган усталар бир неча касбга 
бўлинган: ғишт терадиганлар, пахса уради ган лар (пах- 
с а к а ш ), ш увоқчилар,. гум баз тиклайдиганлар ва синч 
уй (чўбкари, гу вал а, нигирик) қурувчилар. И ирик иншо- 
отларни қурувчи махсус меъморлар зўр м аҳорат ва қа- 
димий ан ъ ан ал арга эга бўлганлар. У лар миллий меъ- 
морчилик санъатини э гал л аб м ачит-м адрасалар, мино- 
ра ва кўш клар қуриш, қадимий биноларни тузатиш ёки 
таъм ирлаш иш ларида иштирок қи лган лар.
Қ урувчилардан моҳир ш увоқчилар 
ва ган чкорлар 
катта обрўга эга бўлганлар. Айниқса ганчкорлар нозик 
ўйм акорлик санъатини эгаллаб, н а ф а қ а т ганчга ўйма
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нақш лар бериш, балки ж им ж им адор п ан ж ал ар ва нақш - 
ли гулдонлар ясай билганлар. 
В арахш ада 
топилган 
ганчдан ясалган ҳ ай кал лар ва девор безаклари, қади- 
мий Афросиёбдаги нақш ли ганч панеллар ва Тупроқ- 
қал ъ ад аги топилм алар ганчкорлик касби узоқ тарихии 
ан ъан ага эга эканлигини исботлайди. Хива ганчкорла- 
рининг ўйма нозик м аҳсулотлари ҳозиргача сақл ан и б
келган кўш кларда м авж уд. У лар катта ганч тах тал ар д а 
ва токчаларда, девор ва ш ипларда турли гуллар ва гео- 
метрик нақш лар билан безатилган ажойиб сан ъ ат на- 
м уналарида ўз ифодасини топган.
Энг оғир ва м ураккаб меҳнат, сабр-тоқат, м атонат 
та л а б қиладиган бадиий ам алий санъат соҳаси — мар- 
мар, ўймакорлиги (сангтарош ) дир. Б у касб Хива ва 
Б ухорода асримиз бош ларигача етиб келган. Сангтарош - 
лар асосан м арм ар устунлар, ялпоқ идиш лар, там аки
янчадиган ҳовонча (сопи би л ан ), ҳатто чойнак, қозон, 
кўза ва бошқа буюмлар ясаган лар. А йримларига ўйма 
нақш лар ва ёзувлар битилган, айниқса кўш к саройла- 
рига ўрнатилган устунлар ж им ж им али безатилган.
У збек диёрида ҳам энг қадимий ва оммавий ҳунар- 
мандчилик кулолчилик касби ҳисобланади. 
Ибтидоий 
янги тош давридан бош лаб то ҳозирги 
кунгача етиб 
келган бу соҳа ўзининг ю ксак еифатли м аҳсулотлари 
билан донғи чиққан м ар к азл ар га эга. У збек кулолчи- 
лигининг энг машҳур м ар к азл ар и Ф арғона водййсидаги 
Риш тон қишлоғи, Б ухородаги Ғиждувон, Х оразм даги
М адр ва Боғатдир. Б у ерл ар д а олий сифатли ва нозик 
безакли сбпол буюмлар яратилган.
. 
Кулолчш ш к ҳунари ниҳоят^а ривож ланган ва маҳ- 
сулотига қар аб бир неча соҳаларга бўлинган. М аса-, 
лан, Ф арғона усталари қуйидаги касбларга эга бўлган: 
косагар кулол, кўзагар кулол, лагансоз, тоғорасоз, хур- 
мачи, хумчи ва ҳоказо. У лар Хитой чиннисига ўхш аш
ганч ар алаш лой (фаянс) дан ж озибадор та ги бсмон 
рангли кўк нақш лар билан безатилган идиш ларни яса- 
ганлар. Тошкент усталари таги оқ, сариқ, ёрқин кўк 
рангли нақш лар битилган идиш ларни яр атган л ар . Ғиж- 
дувон кулоллари ясаган идиш лардаги ж игарран г, !оқ, 
сариқ, яшил ва қизилроқ рангдагй 
нақшл,ар кишини 
ўзига ж а л б қилади. Х оразм сопол идишларти ўсимлик 
ва геометрик ш аклдаги тўқ яш ил рангли н ақш лари би- 
лан аж ралиб туради.
Асосан иш лаб чиқариш услуби ва техникаси, б а - .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

диий стили ва характери билан анча умумийликка эга 
бўлса-да, 
ўзбек- кулолчилигида 
С ам арқанд, 
Бухоро, 
Тошкент, Ф арғона ва Хоразм усталари қадимий хусу- 
сиятларини сақл аб қолганлар. Кулолларнинг маҳсулот- 
л ар и н аф ақат ш акллари, балки номлари билан ҳам
ф арқланган. М асалан, кулолчилик ж у д а ривож ланган 
Х оразм воҳасида қуйидаги сопол м аҳсулотлари иш лаб 
чиқарилган: сутни кувлаб мой олади ган идиш ( куви ), 
сут-қатиқ учун кўза ва шокоса, хамир Қиладиган идиш 
(тоғора), чироқ (дош чира), гултувак 
(гулоп), ибрик; 
беш ик ту вак (д у в ак ), чиғир учун кўза (дигир), ўйин™ 
чоқлар, ҳар хил идиш лар (бодё, тўй товоқ- ёки потчойи, 
хум ва ҳоказо).
Ф арғона кулолларининг м аҳсулотлари ҳам ҳар хил 
бўлган: офтоба, тоғора, таб ақ, коса, хум, кўза, сархо- 
на, кубур, қолип-совун кабиларни ўрта аср м уалли ф ла- 
ри тилга оладилар. Ҳозиргача иш лаб чйқариладиган 
ҳар хил коса, л аган , чойнак ва пиёла, чаноқ, турли то- 
воқ, хум ва кўзалар аҳоли орасида кенг тарқал ган . Ку- 
лолчиликда меҳнат айрим маҳсулот ном ларига қараб
тақсим ланган. М асалан, Ф арғонада кулоллар косагар- 
лик, кўзагарлик, хумчилик ёки хумсозлик, 
тоғорасоз- 
ли к ёки м аҳсулотрангига қараб оқпозлик, қизилпозлик, 
сариқпозлик каби касбл ар га бўлинган.
Нақш ли, сирланган 
идиш лар ва ғиш тларни ишла- 
тиш айниқса С ам арқанд, Бухоро ва бош қа ш аҳ арлард а 
ривож ланган. Х оразм да мачит, м адраса, сарой ва бош- 
қ а йирик им оратларда иш латиладиган рангли сирлан- 
ган ғиш ттахта (пли тка)л ар н и ясовчи 
у стал ар кошин- 
чилар деб номланган. У лар қурувчилар касбига кирган 
ва асосан кулолчйлик асбобларидан ф ой далан ган лар. 
И м оратларнинг сиртига қопланадиган чархсиз ишлан- 
ган ю злаб р а қ а м л а р билан белгиланган, сирланган со- 
пол тахтачалар турли рангдаги нақш лар билан безатил- 
ган. Моҳир кулоллар идиш (товоқ, бадиё, коса, пиёла, 
лаган ) л а р га ҳам д а ғишт та х т ач а л ар га аж ойиб гул, 
нақш ва ёзувларни ўтказган. Бундай идиш лар ҳар бир 
ои лада м авж уд бўлган. Кошинчи ва кулолларнинг та- 
биий бўёқлардан иш ланган севимли ран гл ар и оқ, кўк 
(осмон р ан г), яш ил, сариқ ва очиқ ж и гар р ан г бўлган.
Уй-рўзғор сопол бую млари ўзининг 
ш акли билан 
ҳар бир вилоятда ҳар хил бўлиб, ном лари ҳам ҳар хил 
бўлган. М аҳаллий идиш -товоқлар, чойнак, коса ва пйё- 
л а л а р куяоллар 
томонидан ярати лган . 
Аммо чиння
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

идиш лар асосан Россия ва қўшни Ш арқ м ам л ак атл ар р - 
д ан келтирилган. Бундай нозик чинни 
бую млар бой 
ои лалард а иш латилган. К атта ҳаж м даги сув идиш ва 
буюм (хум ва то ғо р а)л ар , қувурлар ҳам м аҳаллий ку* - 
лоллар томоиидан иш лаб чиқарилган.
Кулолларнинг дўкони (ишхонаси) 
о д атд а уйнинг 
бир хонаеида ёки ҳовли яқинида ж ойлаш ган. Дўкон- 
даги иш лаб чиқариш қуроллари асосан хумдон ва чарх- 
дан иборат бўлгаи. Кулолчилик чархи ҳ ал қ а ш аклида- 
ги иккита катта-кичик тах та вертикал ўқдан иборат бў- 
либ, ўқнинг пастки қисми 
тош ёки ёғочдан ясалган
тагдош (тоШ кунда) га ўрнатилган. Ю қори қисмида- 
ги кичик ёғоч диск (калл ач ар х, сартахта, к а л л ак ) ни 
уста ўтирғич (отёғоч, асяк) д а ўтириб, пастки ;катта 
дискни оёғи билан айлантириб юқоридагисига лой қў- 
йиб идиш ясайди. Идиш тегиш ли ш аклга келгач, чарх- 
дан пичоқ ёки ўроқ билан кесиб олиб, ҳовлида қури- 
тиш га қўйиладй. Қуриган буюм бўёқ билан сирланиб, 
хумдонга солиб пиширилади.
Д ўконда м азкур асбоблардан таш қари бўёқ ва сир 
тайёрлаш учун турли ҳаж м даги бир неча қозон, қўл- 
тегирмон (ёрғичоқ), кичкина сўқи, элак,- м ўйқалам , та- 
роқ, махсус пичоқ (каж кар д) ва бел ҳам бўлган. Кат- 
та хумлар қўлда ясалган. 
-
И лгари ҳар бир ҳовлида ў р н а т и л а д и г а н т а н д и р н и
махсус усталар — тандирчилар ишлаб 
чиқарган. Уни 
ясаш да ёғочдан иш ланган товонча (ти ш лик), сополдан 
пиширилиб ясалган чундак қўлланилган. Т андирчилар 
бир ёки икки пеш (лой тасм а) даи иборат нимча тан- 
дир, уч-тўрт пешли сомсаназ тандир. новвой тандир ва 
тўй-м аъ ракалар учун кўплаб нон ёпиладиган тандир- 
л ар тайёрлаганлар. Тандир тайёрланган 
ж ойида уч- ‘ 
тўрт кун қуритилиб, ар а в а д а бозорга чиқари лган ёки 
дўконнинг ўзида харид қилинган.
Тўқимачилик ва ипақчилик 
касби ҳам ж у д а кенг 
тарқал ган . Асримиз. бош ларида йирик ш аҳар л ар д а тў- 
қим ачилик билан ш уғулланувчи м ануф актура типидаги 
йирик корхоналар бўлиб, уларнинг-м аҳсулотлари узоқ- 
яқин бозорларга чиқарилган. Тола иш лаб чиқарувчилар 
билан тўқим ачилардан таш қари бир неча касб соҳала- 
ри — бўёқчилар, пардозчилар, тандачийар, тўқув дў- 
кони тароғи ва ремизини ишловчилар, чи ткарл ар (гул 
босувчи) ва ҳоказолар бўлган. Тўқим ачилик м аҳсулот 
турларига қар аб айрим касбларга 
бўлинган. (ал а ч а,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўа, к а л а м а , беқасам , шойи (атл ас), 
ад р ас, бахм ал 
(духоба), банорас ва ҳоказо). 
Тўқим ачиликда аҳоли 
орасида пахта толасидан иш ланадиган ип га зл ам а тў- 
қувчилар ҳам д а ипак ва бошқа хил г а зл ам а тўқувчи- 
л а р ф арқланган.
Д еҳқон х ў ж аликларида хотинлар пахта 
толасидан 
ип йигирганлар ва оддий дастгоҳда г а зл ам а тўқиганлар. 
Зараф ш о н ва Ф арғона водийларида 
қиш п айтларида 
тўқим ачилик билан эркаклар ҳам ш уғулланганлар. То- 
л ан и оддий чархда то зал аб ип йигирганлар. Ч ар х д а тай- 
ёрланган к ал авад ан уй тўқиш дастгоҳида бўз тўқилиб, 
оқ, сариқ, ж игарранг ва бошқа ран гл ар га бўялган, ун- 
д а н қўлда ҳар хил кийим-кечаклар тикилган. Б аъ зан
уйда тайёрланган к ал ава ва газл ам ал ар яқин бозорлар- 
га чиқарилган ёки махсус савдогарларга хари д қилин- 
ган.
Қ адим дан ипакчилик ва ипак га зл а м а тўқиш бутун 
Туркистонда тар қал ган ва юксак д а р а ж а г а кўтарилган. 
У збек ипак газл ам аси ўз 
сифати ва гўзаллиги .билан 
донғи чиққан. И пакчиликда меҳнат тақсим оти ам алга 
ош ирилган: 
пиллакаш пиллани 
қайнатиб чувалаган , 
чархоначи махсус дўконда чархни бош қариб айланти- 
риб турган. Ч архтоб уста ипакни най чага ў р аб к а л а в а
тайёрлаган, кейин уни ипак га зл ам а тўқувчи (Бухорода 
ж ом абоф , Х оразм да ж ом м об)га етказиб берган ёки ха- 
рид қилган. У збек ж ом абоф лари анъанавий ипак газ- 
л а м а (кановис, шойи, хонатлас) ва ярим ип ак газла- 
м а (беқасам, банорас, адрас) тўқиб ундан асосан бой 
та б а қ а л а р (зодагонлар) га кийим-кечаклар тикилган. 
И п ак газлам аларн и н г айрим турларини иш лаб чиқариш- 
, д а баъзи қиш лоқлар ва ш аҳарлар ихтисослаш тирил- 
ган. М аҳаллий усталар духоба иш лаб чиқариш да ҳам
маш ҳур бўлганлар.
Айниқса ярим ипак газл ам ал ар — йўл-йўл алача ва 
беқасам , гулдор олачипор адрас ва шойича (пари-па- 
ш а) ж уд а кенг тарқал ган . А л а ч а . ва беқасам йўл-йўл 
безагининг қенг ва нозиклиги билан ф ар қ қилган, хо- 
лос. Улар турли р ан гл арга безатилган ва ҳар хил ном- 
д а бўлган: якрўя, к а та к шойи, товлан а шойи, абршойи, 
адрас, беқасам ва ҳоказо. Бухоро адраси ниҳоятда маш- 
ҳур бўлиб, Хива, Тошкент, Туркмаиистон, Қ аш қар (Синь- 
ц зян ь), Афғонистон ва қўшни даш тдаги кўчм анчи элат- 
л а р г а харид қилинган. А драс ва шойи тўқи ш да С ам ар- 
қан д ва М арғилон ж уда танилган. М аҳ ал л и й усталар
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тола в а ипак ипидан асосан атлас, гул босилган турли 
рўмол ва белбоғ иш лаб чиқарганлар.
Утган асрнинг охирларида Ф арғона водийси ипак- 
чиликнинг йирик м аркази ҳисобланган. М асалан , 1896 
йилда М арғилон, Н ам анган, Қўқон у ездлари да 600 га 
яқин ипак тўқув дўконлари м авж уд бўлса, 
Тршкент 
уездида 20 та дўкон бўлган, холос. 1910 йили Ф арғона 
вилоятида 1387 та ипак тўқув дўкойи бўлиб, унда 3065 
ишчи хизм ат қилган. Асримиз бош ларида С ам арқан д
вилоятида 237 та, Б ухорода 4 6 'т а , Х ивада '40 т а ,'Қ а р -
ш ида 19 та ипак тўқув дўконлари иш лаб турган. Б ар- 
ча га зл ам а л ар бутун Урта Осиёда кенг тар қал ган од- 
дий дўконларда қўл билан тўқилган.
Қадимий касбл ард ан
пиллакаш лик муҳим ўринни 
эгаллаган. П иллани чуватиш билан махсус ҳунарманд- 
л ар — пиллакаш лар ўз устахонаси (чорхона) д а маш- 
ғул бўлганлар. П илла к атта қозонда қайноқ сувда юм- 
ш атиб махсус темирдан ясалган чарх-ғилдиракда ўраб 
кал авал ан ган . К ал ава ғилдираги 
ёки чарх бир неча 
хилда: бир метр диам етрли ўртача чархни 
чархончи 
уста айлантирган. И ккинчи уста (найчевар) кичикроқ 
ғилдирак билан нилла ипини катта гал такка ўраган. 
Учинчи пиллакаш (чархтоб) катта ғйлдирак (девчарх) 
ёрдам ида ипакни к а л а в а л аб иш қорда пиширган.
Тўқилган га зл ам а л ар ёки йигирилган ипларни мах- 
сус усталар (бўёқчи, рангрез) бўяганлар, гул ёки бош- 
қа 
хил 
нақш ларни 
абрбанд 
усталар зўр м аҳорат 
билан иш лаганлар. И п ак ёки м атоларга муайян тартиб- 
д а ҳар хил табиий бўёқлар билан бир неча м арта қир- 
мизий асосга зарур нақш лар туширилган. М асалан , са- 
риқ бўёқ ўрикдан, тўқ қизил бўёқ ҳаш арот танасидан, 
қизил бўёқ рўёндан, қора ран г бузгунч қайнатм асидан 
ва ҳоказо.
Ип газл ам ал ар га турли нақш лар 
берадиган уста 
(читгар) л ар айниқса Х оразм, 
С ам арқанд, Ф арғона, 
Тошкент, Бухоро, Ш аҳрисабзда кўп бўЛган. Б а ъ за н ай- 
рим-айрим читгарлар чит газл ам ал ар га ш ундай катта 
м аҳорат билан гул босганларки уларни зўр с а н ъ а т на- 
мунаси деса бўлади. Гул боеиш учун аж ойиб ўйма қо- 
липларни эса ўймакор дурадгор усталар ясаган . Х оразм- 
д а ипак газлам ани 
тўқувчи (ж аммоб) 
усталарнинг 
ўзлари бўяганлар ва читгарлик қилганлар. У лар ран гли
ипак газл ам а (турм а), гулли нақш берйлган рўмол (ма- 
далибелбоғ, ш олрўмол) тўқиганлар. Энг кенг та р қ а л га н
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

н ақш л ардан аноргул, тол барги, қизилгул, шох, каш та- 
чилардан қабул қилинган п ал ак ва ҳоказолардир.
Тикувчилик билан ф ақ ат айрим усталар ш уғуллан- 
ган. Чунки кўп ои л алар д а кийим-кечакни у й д а аёллар- 
нинг ўзл ар й қўлда тикканлар. Ш ундай бўлса ҳам ай- 
рим ш аҳар лар (С ам арқанд, Бухоро, Ф арғон а, Қўқон, 
Хива, Тошкент) д а махсус чопон тй кад и ган киш илар 
(чопондўз, ж ам ад ў з) бўлган. Чопонлар м атериали, гу- 
л й ва ранги билан аж ратилган. М асалан, 
Зараф ш он 
водийсида очиқ гулдор олачипор 
м атодан тикилган, 
Ф арғона водийси ва Тбшкентда қора ва яш ил матодан, 
Х оразм да тўқ қизил йўл матодан тикилган чопонни ях- 
ши кўрганлар.
XX аср бош ларида Туркистон ўлкасида дастл аб ки
тикув м аш иналари («Зингер» фирмаси м аҳсулоти) пай- 
д о бўлди. О қибатда янги ҳунармандчилик касби — ма- 
шиначилик ю зага келади, ҳатто м аш инада тикиладиган 
бадиий каш тачилик соҳаси туғилади. Тошкентнинг ўзи- 
д а мингдан ортиқ маш иначи чопон в а бош қа кийимлар 
тикиб, харид қилган, бозорларда эса 100 дан ортиқ чо- 
пон дўконлари бўлган.
Бухорода ва қисман Хивада 
ти л л а каш тачилиги 
(зардўзлик) анча ривож ланган. Зар д ў зл ар олтин ип 
билан каш таланган кийимлар, калтача, ҳар хил дўппи 
ва рўм оллар, зар берилган пойабзал, ғилоф, ҳам ён , от 
ёпиғи каби бадиий каш та буюмлар я р атган л ар . Б у ерда 
в а бошқа вйлоятларда турлй ж ияк, зех тўқиш ҳам )маш- 
ҳур бўлган.
У збекларда энг кенг тар қал ган уй касбл ари д ан би- 
ри дўппидўзликдир. У зига хос ш акли, каш та услуби, 
гул нақш и билан чуст, қўқон, марғилон, сам арқан д , хо- 
разм, ш аҳрисабз, сурхондарё дўппилари ф ар қ қилинган. 
Улар ш аклига, киядиган одамнинг ж инсига в а ёш ига 
қа р а б ҳам ф арқлан ган. Энг машҳур чует дўпписи қора 
ф онга оқ ип билан қалам пир ёки бодом ш акли да каш - 
таланган. 
Ш аҳрисабз дўпписи кўп 
рангли гиламга 
ўхш аш услубда бир тўп гулдек тўқилган. Ф арғон а водий- 
си ва. Тошкентда ниҳоятда чиройли гу лдастан и эслата- 
д и гай нозик ироқи дўппй машҳур бўлган. Б а ъ за н бун- 
д ай дўппиларда яш ил рангда в а .к ў к р а н г д а қуш тасвир- 
л ан ган (гўёки гул нусхаси бахт кел ти р ар м и ш ). Узининг 
доирасимон ш акли, нозик тўқилган гулли каш таси, ку- 
муш тангалари ва попуги билан Х оразм аёл-қи зл ари
дўпписи аж р ал й б туради.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Айрим вилоятларда махсус усталар теридан пўстин 
ва бош кийимни тикйш билан ш уғулланганлар. Бундай 
усталарни пўстиндўз, телпакдўз, чўгирмадўз деб ата- 
ганлар. М асалан, Х оразм да пўстинни ош ланган қўй те- 
рисидан 'жунини ичкари қарати б , 
сариқ рангга бўяб 
тикканлар. Қишки бош кийим лардан Х оразм чўгирма- 
си, Ф арғона тумоқи ва Бухоро 
телпаги бир-биридан 
анча ф арқ қилган. Аммо иш лаб 
чиқариш қуроллари 
(ошлайдиган* бичадиган ва тикадиган) бир хилда бўл- 
ган.
У збекларда бош қа Ш ар қ х алқлари д ек ҳурм атли .меҳ- 
монларга сарпо кийгизиш одати қадим дан сақлан и б кел- 
ган. Чопон, дўпписи ва белбоғи билан тўй ва м аъ рака- 
л а р д а қариндош -уруғларга, ҳурм атли меҳмон ва хизмат- 
корларга ҳад я қилинган. Ш унинг учун чопондўзлик ж уда 
зўр тараққи й қилган ва чопонлар ҳатто чет эл бозор- 
ларига 
ҳам чиқарилған. 
Утган 
асрнинг ўртал ари д а 
(1840— 1850 йиллари) Туркистон 
ўлкасидан Оренбург 
ва Троицк орқали Россияга 1900 та пахтали ипдан ти- 
килган ва ярим ипак чопонлар ж ўнатилган. Ҳар йили 
кенг бозорга м ўлж алланиб минглаб пўстинлар, м алахай 
тел п ак ва чўгирмалар тикиб чиқарилган.
Тери иш лаб чиқариш ва ундан турли бую млар ти- 
киш ж уд а машҳур бўлган. Ў збек усталари мол тери- 
сидан дастлабки хом-аш.ё сифатида кўнчилик ва чарм
маҳсулотларини 
етиштириб 
берган. М ахсус усталар 
улардан маиший турмуш в а хўж али кка зару р ҳар хил 
буюмларни кўплаб ясаган лар. Кўнчилар чарм , сагри, 
камухт, т а л а т и н ,. булғори каби териларни асосан ша- 
ҳар чеккасида сув 
бўйида ж ойлаш ган у стахон алард а 
иш лаб чиқарганлар. Кўнчиликнинг 
йирик м ар к азл ар и
Тошкент, Ф арғона, Қўқон, С ам арқанд, Бухоро ҳисоб- 
ланган. Уларнинг хилма-хил м аҳсулотларига бутун Ур- 
та Осиёда доимо харидор топилган. Айрим ш аҳарлар- 
д а йирик кўнчилик устахоналари м ануф актура типида- 
ги корхоналарга айланган. Аммо кўпчилик устахон алар 
м айда, бир-икки халф а ва ш огирдлардан иборат бў- 
либ, улар да бир неча тери ош лайдиган ём лар ва катта 
қозон ш аклидаги идиш (сангоб) лар м авж уд бўлган. 
Тери гўштини махсус асбоб (дос, доскун, белча) билан 
то зал аган лар . Ч арм гар (кўнчи)лар эчқи ва қўй териси- 
дан ош лаб юмшоқ, ўзига 
хос гул таш лаб турадиган 
аж ойиб сахтиён чарми, майин ва юмшоқ бахмалсим он 
зам ш чарм, эш ак 
ва от сағри 
терисидан тўқ яшил
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рангли сахтиён (ш агрен) чарми, мол терисидан қора 
ва қизил ран гга бўялган юқори сифатли булғори чар- 
мини иш лаб чиқартанлар.
Қўнчи в а ч арм гарлар турли буюмлар (пойабзал, бош 
кийим, от-эш ак абзали, чарм қу-ги; ва х ал тал ар , сув ме- 
ши, ғилоф, қин ва ҳоказо) яратиб, уларни узоқ-яқин 
бозорларда харид қилганлар. Иирик ш аҳ ар лард а мах- 
сус чарм гарлар, этикдўзлар, 'м аҳсидўзлар, 
пўстиндўз- 
лар, тақач и л ар, кўҳн ад ўзл ар ёки ям оқдўзлар м аҳалла- 
лари ва бозор р астал ар и м авж уд бўлган. Ш улардан энг 
-кенг тар қал ган и пойабзал иш лаб чиқариш соҳасидир.
П ойабзалчилар барча ш аҳар ва қиш лоқларда бўлиб, 
улар қуйидаги маҳсулотларни тикиб харид қилганлар: 
этик, маҳси, калиш (кауш ), чориқ ва ҳоказо. У ларнинг 
иш лаб чиқариш асбоблари кава, махсус пичоқ (каш- 
карт, газан, чўп тараш )л ар , ҳар хил игна, бигиз, қо- 
лип ва андозал ард ан иборат бўлган. Этйкдўз, м аҳсидўз 
ва кауш дўзларнинг устахона (дўкон) лари асосан уйи- 
д а, б аъзилари бозор расталарида 
ж ой лаш ган. Айрим 
ш аҳар лар д а махсус патакчилар пойабзал учун тери ёки 
кигйздан катта-кичик п атаклар ясаб сотганлар. Моҳир 
усталар этиқ, маҳси ёки калиш ларга гул нақш лар ҳам
берганлар. 
Бундай нақш лар махсус искана типидаги 
асбоблар (ғулвур. чўп капан) ёрдамида п ой абзал қолип- 
да турганда дастлаб қора рангга бўяб д а зм о л л аб пар- 
доз бергандан кейин қўйилган.
П ойаб зал турлари 
ж уда кўп бўлган. 
А йрим лари 
ёую ртма ш аклида қйм м атбаҳо, олий сиф атли теридан 
Юқори таб ақ ал ар учун махсус тайёрланган. О ммавий 
пойабзал (этик, маҳси, чориқ) лар оддий чар м д ан ти- 
қилиб. бозорларда хар и д қилинган. П . П . И вановнинг 
таърифича Х ивада рус чарм идан татар калиш ини махсус 
усталар иш лаб чиқарганлар.
Ҳар бир оилада ўзининг тандири бўлйб йирик ш аҳар 
ва қиш лоқларда махсус катта тандирлар ўрнатилган. 
Х арид қилинадиган нонни махсус касб эгал ар и (нов- 
войлар) ёпиб бозорга чиқарганлар. Н оввойлар тўй-м аъ- 
р а к ал ар учун айрим шаҳСларнинг. истагй билан буюрт- 
ма нонлар ҳам ёпганлар. Айрим моҳир новвой усталар 
ном чиқариб, ўзининг доимий м иж озларига эга бўлган. 
Й ирик новвойхбналарда бир неча усталар бирикиб, ҳаТ- 
то улар мардикор ёл лаган л ар .
Н онлар ҳар бир вилоятда ўзига хос ш акл и в а ёпиш 
услуби билан ф арқлан ган . Айниқса, С ам ар қ ан д нони
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

машҳур бўлган. Б у ерда кевг ом мага м ўлж ал л ан ган
бозори нон (обинон) д ан таш қари махсус қилинган ха- 
м ирдан ёпилган пўлати нон, сутда нўхат уни ар алаш
ш нрмон нон, катта нақш ли ёки ёзувли совға нон, кул- 
ча нонлар бўлган. Сут, ёғ, б аъзан пиез, ж и зза, қовоқ 
ар ал аш патир нонлар ҳам кенг тар қал ган . Х оразм нон- 
л ар и ҳаж м и, ю пқалиги ва мўртлиги билан аж рал и б ту- 
ради. К ам б ағал о и л ал ар д а ўтмиш да м акка ёки оқ жў- 
хори унидан зоғора нон ёпиш одат тусига кирган.
Қадимий д авр л ар д ан ўзбек миллий ш иринликлари 
маш ҳур бўлган. Қ ан д ол ат маҳсулотларини тайёрлайди- 
ган косиблар (қандолатчи, ш ирапаз, ш акарп аз, холва- 
гар) махсус устахона (ш ирахона) л ар га ва бозор рас- 
тал ар и д а ўз дўконларига эга 
бўлганлар. Ш ирахонада 
бир неча катта-кичик чўян қозонлар, мйс тоғора, чил- 
чўп, чолғич, тарози, қ ан д о л ат қолипи ва бош қа асбоб- 
л а р м авж уд бўлган. Ш иринликлардан паш м ак, печак, 
ҳолва, новват, нуқул, қан долат, б ай рам лард а мураббо, 
ниш олда кабилар тайёрланган. Айниқса севимли омма- 
вйй ширинлик ҳолва бир неча хилда бўлган (кунж ут 
ҳолва, ҳолвали оби-новвот, ун ва мол ёғидан собуни 
ҳолва, бодом писта, ёнғоқ солинган ҳолва, л аф зи ва ҳо- 
к а з о ). Новвотни даволайди ган ширинлик д еб ҳисобла- 
ганлар. Ҳар хил мева' ва д ан акл ард ан қан д и печак, 
обаки дондон каби ранглан ган қандолатлар тайёрлан- 
ган.
Бутун У рта Осиёда бўлганидек, ўзбеклар орасида 
ҳам узоқ д авр л ар д ан бангилик (гйёвандлик, наш аванд- 
лик, кўкнорлик) тарқал ган . Энг кўп иш латиладиган та- 
м аки япроғидан кул ар ал аш
махсус тай ёрл ан ад и ган , 
носвой ҳам м а ерда хари д қилинган. Кўкнор ва наш а 
аралаш м асидан ҳосил бўлган наркотик м одда чойга со- 
либ ичилган ёки чилим да чекилган. Чилимни ва нос- 
вой идишини одатда сув қовоғи (сув кад н ) д ан ёки 
мисдан ясаганлар.
Қ ассоблик ҳам ҳурм атли касблардан бўлиб, қассоб- 
л а р ҳар бир ш аҳар ва қиш лоқда, айрим м аҳ а л л ал а р д а
ж ойлаш ган. У ларнинг дўконлари 
ҳар қ а д а м д а учра- 
ган. Кўпчилик қассоблар бой та б а қ а л а р га яқин бўлиб, 
бош қа ҳунарм андлардан 
бир оз аж рали б турганлар. 
К атта тўй-м аъ ракалар ўтказиш одати махсус ош пазлик 
касбини ю зага келтирган. Ошпаз (бақоул) л а р катта 
ош ва бошқа таом лар тайёрлаш да зўр м аҳорат намо- 
йиш қилган. Х оразм да махсус балиқчи дўконлари мав-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ж у д бўлиб, балиқ қовуриш ҳам бир сан ъ ат ҳисоблан- 
ган.
И ирик қиш лоқ ва ш аҳар лар д а уй касблари дан са- 
бунчи (сабунгар) лик ҳам айрйм м аҳ ал л ал ар н и эгал- 
л аган . Уй^рўзғор бую мларидан 
чипта (б ўй ра), сават 
тўқиш узоқ д авр л ар д ан кенг тарқалган.
ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАРИ ВА САВДО
Узбекистоннинг 
табиий-географик 
ш ароити турли 
хилда бўлгаилиги унинг транспорт воситаларининг ҳа- 
р акати 'ва турларини белгилаб берган. Ғ арб билан Ш арқ 
ўртасида ж ойлаш ган балан д тоғликлар, бепоён саҳро 
ва д аш тлар, чекланган сув йўллари Б ую к И п а к йўлини 
ю зага келтириб узоқ д авр л ар давом ида асосан карвон 
транспорт воситасини 
каш ф этиб узо қ м ам л ак ат л ар
билан савдо алоқалари м уетаҳкам ланган. Тадқиқотчи- 
ларнинг фикрича, м азкур карвон йўли йигирма беш аср 
мобайнида халқаро ал оқаларн и м устаҳкам лаш га хиз- 
м ат қилиб келган. Унинг ўзунлигй етти минг километр- 
га яқин бўлиб, ниҳоятда катта ҳудудни қ ам р аб олган: 
бир қисми Урта Ер денгизи 
соҳилларидаги қадимги 
Рим ва Ю нонистондан М есопотамия орқали, иккинчи- 
си У рта Осиё ва Д аш ти қипчоқ усти билан Хитой ва 
Ҳиндистонга етиб борган. 
Б у д авр д а 
У рта Ш арқда 
ҳукмронлик қилган Кушон империяси Рим подшолиги 
билан ало қада бўлган ва Ш арқ билан Ғарб ўртасида 
ўзига хос «кўприк» ҳисобланган.
Ҳ озиргача сақланиб келган кўплаб қўҳна хароба- 
л а р , йирик сардобалар бу ж ойдарда бир в а қ т л ар иқ- 
тисодий-маданий а л о қ ал ар , савдо-сотиқ иш лари гурки- 
р аб ривож ланганлигидан д а р а к беради. Тош қ о ял ар га, 
эски сарой деворларига битилган расм ларда турли элат- 
л ар ва қаб и лалар вакилларининг образлари тасвирлан- 
ган, уларнинг 
ёзув нам уналари чйзилган. 
Қадимий 
обидалардан топилган турли давлатларн и н г пул (тан- 
га) лар и Урта Осиёнинг ж у д а кўп м ам л ак атл ар билан 
савдо қилиб турганлигини тасдиқлайди.
С авдо карвони бир неча ўнлаб, б аъзан ю зл аб турли 
ю клар ортйлган ту ял ар д ан иборат бўлиб, унга карвон- 
боши отда ёки эш акда йўлбош чилик қйлган. Айрим кат- 
та карвонларни бир н еча-ю з отлиқ қур о л л ан ган киши- 
л ар кузатиб борган. Кунига карвонлар ўртача йигир- 
м а-ўттиз чақирим йўлни босиб ўтган. Карвон йўллари
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бепоён сувсиз д аш тл ар , баланд-паст тоғ-адирлар, кат- 
та-кичик д ар ёл ар устидан ўтган бўлиб, муайян масо- 
ф аларда пишган ғиш тдан қурилган сув сақлан ади ган
сардобалар ва карвонсаройлар қад кўтарган.
Узбекистон ҳудудида энг муҳим савдо манзилгоҳ- 
лари Хоразм воҳасида ж ойлаш ган бўлиб, ундан ши- 
мол томонга — К азалинск, П еровск ва И ргизга, ғарб- 
га — Каспий денгиз соҳиллари ва А страханга, ж ануб 
томонга — А ш габад, М арн ва Бухорога, ш арққа — Тош- 
кент ва Ж и зза х га ҳар йили ю злаб карвонлар саф ар- 
га чиққан; ғарбдан ва ш арқдан бу ерга Қ оракўл, Кар- 
мана ва С ам арқан д д аги
ар ава йўли м авж уд бўлган, 
ж ануб томондан Қ арш и йўли келиб қўш илган. Бутун 
Урта Осиёдан ўтадиган энг муҳим иккита карвон йўли 
Тошкентда чатиш ган: бири Оренбургга чиқадигани, ик- 
кинчиси — О лм аота ва Семипалатинск томон кетадига- 
ни. Кўп карвонлар Б улғория, Россия, Сибирь, Эрон ва 
Афғонистонга ж ўнатилган. 
Савдо ал о қалар и Ҳиндис- 
тон, Хитой, Қ ора денгиз бўйи ва О лд Осиё м ам лакат- 
лари билан ҳам ўрнатилган.
Утроқ деҳқончилик ва ҳунармандчилик билан шу- 
ғулланувчи аҳоли билан кўчманчи эл атл ар ўртасидаги 
савдо-сотиқ алоҳида ўринни эгаллайди. Кўчманчи чор- 
вадорлар ўтроқ деҳқон аҳоЛидан 
ўз чорва м оллари 
эвазига турмуши учун барча зарур м аҳсулотларни олиб 
турганлар. Айниқса газл ам а, м еталл, п ойабзал, уй-рўз- 
ғор ва бошқа ҳунармандчилик буюмлари, дон, зарур 
кундалик м аҳсулотлар Урта Осиё, шу ж ум л ад ан ўзбек 
элйдаги к а тт а 'б о зо р л а р д а доимо м авж уд бўлган. Қўш- 
ни кўчманчи қ аб и л ал ар бир неча ю злаб қўйларни ҳай- 
д аб бозорларга етказиб турган, уларни м аҳаллий сав- 
догарларга кўтарасига сотиб, ўзларига керакл и мол- 
ларн и харид қилганлар.
Аҳоли зич яш айдиган ш аҳар ва қиш лоқлар ораси- 
д а от-ўлов қўш илган ғилдиракли транспорт ю радиган 
йўллар 
ҳам м аёқни 
кёсиб ўтган. 
Улар қизил 
туп- 
роқли, қишда ж уда лой ва ботқоқли, ёзда чанги кўкка 
кўтариладиган, б аъзан . қумли, ўтиш қийин бўладиган 
йўллар эди. Бундай йўлларда қулай ва м ослаш ган ма- 
ҳаллий транспорт — ўзбек араваси қатн аб турган. Юқо- 
рида айтилганидек, Узбекистонда қадим дан асосан ик- 
ки хил арава м аълум: биринчиси — иккита катта ғил- 
диракли қаш ғар ар ава; иккинчйси — асосан м арказий 
районларда, Ф арғона ва Зараф ш он воднйларида тар-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қ ал ган қўқон арава, Бирннчи хил а р а в а л ар , археоло- 
гик ва ёзм а м анбаларга қар аган да, энг қадимийдир. 
Учинчи ўзига хос арава Хоразм воҳасида бўлиб, улар 
ҳозиргача сақланган. Қадимий 
Хитой м анбаларининг 
х аб ар беришича, 'бутун У рта Осиё ви лоятлари дан фа- 
қ ат Х оразм да савдогарлар ўз саёҳатида ф ойдаланади- 
ган бир ҳўкиз қўш илган кўп кегайли икки к атта ғил- 
д иракли а р авал ар м авж уд бўлган. Хоразм аравасининг 
тўғини (тегарчиги) қўқон араваникидан ан ча кенг ва 
қалин, ар авак аш араванинг 
олд қисмига ўрнатилган 
занги бўсағада ўтириб бош қаради. Қўқон а р а в а д а эса 
ҳайдовчи ар авага қўш илган 
от эгарида 
ж ой лаш ган . 
О дам узоқ йўлга кетадиган бўлса а р а в а л ар га махсус 
соябон ўрнатилган, юк таш иш (айниқса қовун-тарвуз) 
учун тўрланган катта сават мослаш тирилган. А р ав ал ар
унга қўш иладиган ҳайвон (от, ҳўкиз, эш ак) га қ а р а б
катта-кичик бўлган. М айда-чуйда юк таш иш , д а л а г а
ўғит чиқариш учун ғЯлтак ар а в а м авж уд бўлган. Қат- 
та ш аҳар ва қиш лоқларда ар авакаш лар махсус уюшма- 
га (цех) лар га бирикканлар.
Ш аҳар ва қиш лоқларда энг кенг тар қ ал ган транс- 
порт воситаси от ва эш ак ҳйсобланган, айрим ж ойлар- 
да туя ва ҳўкиздан ҳам ф ойдаланилган. Туя в а эш акка 
миниш учун уларга юмшоқ кигиз тўш алган, эгар иш- 
латилган. Б аъ зан араванинг айрим қием лари, эгар ва 
ю ганлар чиройли нақш ва каш талар билан безати лган .
А м ударё ва С ирдарёда кем ачилик ҳам муҳим аҳа- 
м иятга эга бўлган. Энг катта кем а (қайиқ) л а р п алуба- 
сиз, тўрт бурчакли, 25 м узунликда бўлиб, 60 тоннага 
яқин юк кўтарган. У ртача кем алар 12— 17 м узунлик- 
д а бўлйб, 15— 16 тонна юк кўтарган, кичкинаей 3—5 
тонна юк кўтариш га м ўлж аллан ган . Бир кем анинг ко- 
м андаси дарғаси билан 4— 16 киш идан иборат бўлган. 
Айрим пайтларда кемани солдовчи билан бирга от қў- 
шиб ҳам судраган.
У рта Осйёда, шу ж у м л ад ан У збекистонда темир йўл 
ўтган асрнйнг охирларида пайдо бўлди. Красноводский- 
дан Оренбурггача чўзилган, Ф арғона водийси ва Тер- 
мизгача 
етказилган темир 
йўл У рта 
Осиё бозорини 
Европа бйлан боғлаб, рус капиталининг м интақага кири- 
шйга кенг йўл очйб, чоризмнинг ҳукмронлигини мустаҳ- 
кам лаш га ёрдам берди. 1917 йилгача У збекистоннинг 
барча йирик ш аҳарлари темир йўл билан боғланган эди.
Б у давр д а янги транспорт турлари ҳам пайдо бўл-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ган. Тош кентда д астл аб от қўш иладиган, кейин электр 
кучи б и л а а ю радиган трам вай юра бош лаган, катта 
ш аҳарларда қулай отли ф айтунлар извош чилик хизма- 
тини адо этган. М аҳаллий аҳоли «ш айтон ар ава» деб 
номлаган велосипедлар ҳам ўлкам и зда тўнтарнш ара- 
фасида пайдо бўлган эди. Автомобиль транспорти асо- 
сан 1917 йилдан кейин ривож ланди.
Совет ҳоким ияти даври д а темир йўл қуриш ниҳоят- 
да тез суръатлар билан ам ал га оширилди. Агар тўн- 
тариш дан олдин У збекистонда темир йўлларнинг узун- 
лиги 1,1 минг км га етган бўлса, ҳозир унинг узунлиги 
3,5 минг км д ан ошади. Энг катта ва муҳим аҳам иятга 
эга бўлган Ч орж ўй — Қўнғирот *— Б ай н ау линияси уруш- 
-дан кейин қурилиб, У рта Осиёни собиқ Совет Итти- 
фоқининг Е вропа қисми билан иккинчи н авбатда боғ- 
лади.
Ҳозирги д авр д а автомобиль ҳаётга кенгроқ кириб, 
деярли кўпчилик оилаларнинг .эҳтиёжини қондирмоқ- 
да. Ш аҳар в а қиш лоқлараро замонавий автотранспорт- 
лар м унтазам равйш да қатн аб турмоқда. Ҳеч бир қиш- 
лоқ ёки ш аҳар йўқки, ў*заро транспорт воситалари би- 
'лан 
боғлиқ бўлмаган. 
Кўпчилик 
о и л алар д а енгил 
автомаш иналар м авж уд. Энг муҳими, Узбекистоннинг 
кўплаб қиш лоқ ва ш аҳарлари орасидаги йўллар ас- 
ф альтлаш тирилган ёки у ерларга тош тўш алган.
У лкам изда ҳаво транспорти дастл аб 1924 йилда пай- 
до бўлди. Агар биринчй ҳаво йўли Тош кентдан О лм а- 
отага очилган бўлса, ҳозир барча вилоятлар м аркази
"пойтахт билан ва ж у д а кўп чет м ам л акатл ар билан боғ- 
ланган. А виатранспорт эндиликда йўловчи в а юк та- 
шийдиган кенг тар қал ган ва Қулай ал о қа воситаси бў- 
либ қолди. Й ирик замонавий аэропортлар м аж м уи Ну- 
кус, Бухоро, С ам арқанд, Андижон, Н ам ан ган , Зараф ш он
ва Урганчда қурилган. Тошкентдаги гўзал ҳаво кем ала- 
ри манзилгоҳи энг йирик барча турдаги лай н ерларн и қа- 
бул қила оладиган замонавий ускуна ва м еханизм лар 
билан ж иҳозланган халқаро 
аҳам иятга эга аэропорт 
ҳисобланади.
Узбекистонда савдо-сотиқ 
энг қадимий д а вр л ар д а 
ю зага келган. Айниқса, ўрта асрларга келиб н аф ақат 
ш аҳарларда, балки ж уд а кўп йирик қи ш лоқларда ҳам
қайноқ гавж ум бозорлар бўлган. Бутун Ш арқдагидек, 
бу ерда ҳам м аҳаллий бозррларни ўлканинг кўзгуси^ 
деса бўлади. Ж у д а кўп ш аҳар ва қи ш лоқлард а м уайян
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кунга бёлгиланган катта бозорлар бўлиб, у л ар га бутун 
У рта О сиёдан ва чет эллард ан савдогарлар келган. Ай- 
рим ш аҳ ар л ар д а ҳар йили катта 
савдо я р м ар к ал ар и
очилиб, 10— 20 кунлаб иш лаб турган ва у л ар д а минглаб 
киш илар иш тирок қилганлар. У рта асрнинг атоқли та- 
рихчиларидан Н арш ахийнинг таъриф ича, йирик ҳунар- 
м андлар в а деҳқонлар учун бойлик орттириш да савдо 
ўз ҳунар-касбидан ҳам муҳимроқ аҳам иятга эга бўлган. 
Чунки иш лаб чиқариладиган м аҳсулотлар қан ч а қу- 
лай харид қидинса, шунча д аром ад кўпаяди ва касб
ривож топади.
Бозор маҳсулоти иш лаб чиқариш в а товар-пул му- 
носабатларининг ривожи 
ал батта м уайян 
ижтимоий 
тузум ва меҳнат тақсимоти д а р аж а с и билан бевосита 
боғлиқ. Асримизнинг бош ларида ўзбек эли да иш лаб 
чиқарувчи кучлар анча ривож ланган, савдо-сотиқ жон- 
ланган бўлиб, ж уда кўп ш аҳарлар йирик савдо м ар к аз- 
ларига айланган. Бу ердаги бозорларда савдо раста- 
лари ҳатто мутахассислаш ган, жонли улгурж и ва катта- 
кичик савдо муаммолари ҳал қилинган. Ҳар бир р аста 
муайян м оллар ёки ҳунармандчилик м аҳсулотларига мўл- 
ж ал л ан ган , б аъзан дўконлар ж ойлаш иб шу ернинг ўзида 
маҳсулот иш лаб чиқарилиб, харид қилинган. М асалан , 
Бухорода за р га р л а р растаси тоқи заргарон , пул алм аш - 
тирадиган ёки м айдалайдиган сарроф лар растаси тоқи 
саррофон, м искарлар растаси тоқи м искарон каб и л ар 
б аъзан бутун кўча (раста) ни эгалл аган . У тган аср охи- 
рида Тошкентнинг м арказий бозорида уч мингдан ор- 
тиқ дўкон махсус р астал арга ж о й л а т г а н .
Ш аҳарнинг айрим қисм ларида ҳам катта-кичик сав- 
до дўконлари бўлган. Тошкент энг йирик тран зи т сав- 
до м аркази ҳисобланган. Б у ерда таш қар и д ан келти- 
рилган завод-ф абрика м аҳсулотларидан таш қари ма- 
ҳаллий савдо моллари, айниқса ҳунарм андчилик м аҳ- 
сулотлари ж уда кўп харид қйлиниб, ўлканинг бош қа 
ерларига олиб кетиб сотилган.
Х оразм воҳасида ҳам савдонинг ривож ланганлиги- 
ни у ердаги савдо дўконларининг сонидан билиш мум- 
кин. У тган аср охирида Хива бозорида 260 та дўкон, 
У рган ч д а— 300^ та, Қўнғиротда —315 та, Х ўж ай ли да— 
150 га яқин дўкон бўлган. Расм ий м аъ л у м отлар га қа- 
раганда, 1893 йили Хива хонлигидан Ч орж ўй о рқали
350 минг пуд мол чиқарилган бўлса, ш у йўл билан 235 
минг пуд юк хонликка киритилган. Қ ўнғирот орқали
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

эса 375 минг пуд мол чиқарилган. Бухоро амирлиги ва 
Хива хонлиги билан Россия ўртасидаги савдо алоқа- 
лари айниқса Каспий орти темир йўли қурилиб битгач 
анча кучайган эди. 
.
Ф арғона водийсида ўзининг каттали ги ва савдо ай- 
ланиш и (обороти) 
ж иҳатдан Қўқон бозори алоҳида 
аж ралиб туради. Узининг ободончилиги ва қулайлиги 
билан Бухоро бозори м интақада биринчи ўринда. тур- 
ган. И пак га зл ам а л ар маҳсулоти билан бутун Ш арқ- 
қа танилган кичкина ш аҳар М арғилонда қатор-қатор 
тузилган дўконлар 2,5 км гача кўча бўйлаб чўзилган.
Ш аҳар ҳокимлиги ва ҳунарм андлар уюшмаси бо- 
зор учун доимо таш виш ланган. Айрим ш аҳ ар л ар д а ж а- 
зирам а иссиқдан ва қор-ёмғирдан сақланиш учун бо- 
зор ж ойлаш ган кўчаларнинг усти ёпилган, б аъзан мах- 
сус тимли бозорлар қурилган (Бухоро, Х и ва). Асосан 
пишган ғиш тдан тикланган тимли бозор дўконларини 
энг бой савдогар ва ҳунарм андлар эгалл аган . Бундай 
бозорларда йирик карвонсаройлар ва омбор (каппон) 
лар м авж уд бўлиб, ў лар айрим савдогарларн ян г ху- 
сусий мулки ҳисобланган. Б у ерда барча зар ур савдо 
ускуналари (тарози) ҳам сақлан ган ва у л ар га ҳ а қ тў- 
ланган,
Қиш лоқ ҳўж ал и к м аҳсулотлари ҳам махсус раста- 
л ар га ж ойлаш тирилган. М асалан, дон, пахта, қуруқ 
ва ҳўл м евалар растаси. Мол, ўтин ва кўмир, ёғоч ва 
қурилиш
м атериаллари, ем-хаш ак 
бозорлари одатда 
ш аҳар чеккасида ж ойлаш ган. Б а ъ за н йирик ш аҳарлар- 
д а бир неча мол бозорлари м авж уд бўлиб, у л ар д а дои- 
мо одам ва мол гавж ум бўлган ҳам да д алл о л л и к ;авж
олган. Д а л л о л улгурж и ва жонли мол савдосида муҳим 
аҳам иятга эга бўлган. Айниқса кўчманчи чорва аҳо- 
ли пода қилиб келтирган молни сотишда д а л л о л ҳал 
қилувчи ролни ўйнаган. Д аш тдан келган мол эгаси д ал - 
лол келмагунча харидорга молининг нархини айтм аган 
ва у билан мулоқотда бўлмаган.
Б а ъ зи ш аҳарликлар ва даш тликлар орасида ҳатто 
«савдо дўстлиги» ўрнатилган. У зоқдан келган чорвадор 
тутинган ш аҳарлик дўстининг уйига туш ган, оилавий 
борди-келди ўрнатилган. О дат 
тусига кирган мазкур 
савдо мунбсабатлари ' авлоддан-авлодга ўтиб қадимий 
икки ҳилдаги хўж алик муносабатларининг рам зи сифа- 
тида намоён бўлган.
Ш аҳар бозорларида дўкон р астал ари д ан таш қари
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

махсус м ардикор бозори ҳам бўлган. Унда ҳ ар кун са- 
ҳард ан кечгача ишга ёлланувчи ва ёлланм а ишчига муҳ- 
тож одам л ар гавж ум бўлган. Қурилиш в а бош қа ҳунар- 
мандчилик касбидагилар асосан ўз ҳунар-касб уюшма- 
си раиси (калан тари ) орқали ёлланган. Қ олган марди- 
корлар ў зар о келишиб бир кунлйк ёки муайян даврга 
ёлланиб иш лаганлар.
К атта ш аҳ ар лар д а савдо-сотиқ 
ҳар куни бўлган, 
унда асосан 
м-аҳаллий аҳоли 
харид қилган. О датда 
ҳ аф тад а бир ёки икки бозор кунлари белгиланган, ўша 
кунлари бозорга узоқ-яқиндан одам лар тўпланган ва 
ўз эҳтиёж ларини қондирган. Қадимий д авр л ар д ан бо- 
зорлар н аф ақ ат савдо учун, балки сайр-томоига учун 
ҳам хизм ат қилган. 
У збекларда таш қари (узоқ) д ан
меҳмон келса, уни бозорга сайр-томош ага олиб чиқиш 
одат бўлган,
Бутун Ш арқда, шу ж ум ладан У збекистонда ҳам са;в- 
до иш ларида карвонсаройлар муҳим аҳам и ятга эга бўл- 
ган. Карвонсаройларнинг сонига қар аб ҳатто савдо-со- 
тиқнинг ривож и белгиланган. М асалан, асримиз бош- 
л ари да Тош кентда 45 та, Бухорода 50 га яқин, С ам ар- 
қандда 25 та, 
Хива ва Қўқонда ҳам бир неча ўнлаб 
карвонсаройларнинг мавж удлиги бу. ш аҳ ар л ар д а савдо 
анча ривож ланганлигини исботлайди. К арвонсаройлар 
одатда пишган ғиш тдан қурилган к атта кв ад р ат ш акл- 
даги икки қаватл и ҳовли бўлиб, унинг биринчи қавати
мол сақлайдиган қаппон (омбор) ва иккинчи қавати
меҳмонхона — ҳу ж р ад ан иборат бўлган. И и ри к савдо- 
гарлар у ёки бу ш аҳарда доимий савдо қи лад и ган бўлса, 
ҳатто ўзларининг шахсий карвонсаройларини қурган- 
лар ва унда ўз киш илари хизм ат қилган. М асалан , Бу- 
хорода бир неча хивалик савдогарлар, 
С ам арқан д д а 
ургутлик савдогарлар ўзларининг карвонсаройларига эга 
бўлганлар. Айрим карвонсаройлар к атта ф еодал ва зо- 
. 
дагонлар, ҳатто Д авлат (хон) нинг ёки диний таш ки- 
лотнинг мулки (вақф и) ҳисобланган. 
А лбатта, улар 
бундай м улк эгалар и га катта д аром ад келтирган. Ш у- 
ни ҳам қайд қилиш лозимки, йирик ш аҳ ар л ар д аги кар- 
вонсаройлар м уайян мол харид қилиниш ига қ а р а б ҳам
ихтисослаш ган. Б у ерда чакан а 
в а айниқса улгурж и 
савдо ам алга ош ирилган.
Савдо-сотиқ иш лари ҳисоб-китоб билан боғлиқ бўл- 
ганлиги туф айли унда иштирок қйлувчиларнинг саводли 
бўлиши тал аб қилинади. Ш унинг учун ж у д а кўп сонли
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

савдогарлар н а ф а қ а т ўқимиш ли бўлган, у лар ҳатто мах- 
сус м ирзолар сақл аган л ар . М ирзолар барча савдо иш- 
ларини, айниқса улгурж и савдони расмийлаш тириш да 
бевосита иш тирок қилганлар. Савдо иш ларида фаол 
қатнаш адиган яна бир ш ахс —“ косид 
ҳисоб-китоб ва 
кредит иш ларини бош қарган. О датда, косид олди-бер- 
ди иш ларини оғзаки б аж ар ган . Энг кўп савдо Россия 
билан олиб борилганлиги учун о рада йирик бой сав- 
д огарлард ан пул олиб муайян фоиз д аром ад ҳисобига 
қиш лоқ х ў ж ал и к м аҳсулотларини сотиб олиб Россияга 
ж ўнатиб хари д қилган.
К арвонсаройларда ва савдо растал ар и д а савдо иш- 
ларида хизм ат қиладиган иаст таб а қ а л а р д а н ишловчи 
қоровул, ҳам м ол, фаррош , юк таш увчи ва ж ойлаш ти- 
рувчи м ардикорлар кўпчиликни таш кил қилган. И ирйк 
савдогарлар махсус ж ам о а (корп орац и я)га бириккан. 
Ж ам оани бошқарувчи оқсоқол 
карвонбоши ҳисобла- 
ниб, уни корпорация аъзо л ар и энг обрўли к а тт а савдо- 
гарларД ан сайлаган лар. Ж ам о ага савдогарлар та б а қ а - 
сининг анча йирик нам ояндалари кирган. Уз навбати да 
айрим савдо р астал ар и бирикиб шу растадаги дўкон- 
л ардан ўзининг оқсоқолини сай лаган лар ва ул ар ў зар о
яқин ал о қад а бўлганлар. Оқсоқол савдо тарти блари ва 
Қоидаларига ам ал қилинишини кузатиб, харидорлар ва 
савдогарлар 
орасидаги можаронинг ҳ ал қилиниш ига, 
б аъзан таш қаридан келган молнинг дўконлар орасида 
одилона тарқалиш ига бош бўлган.
Совет ҳокимияти ўрнатилгандан 
кейин тотали тар- 
бю рократик тузум хусусий мулкчиликни тугатиб анъ- 
анавий савдо м уносабатларининг емирилишига ва бу со- 
ҳ ад а рақобатнинг йўқолишига олиб келди. 
О қи батда 
йш билармон одам лар сафи кам айиб, савдо соҳасида 
ҳам турғунлик ва иқтисодий танглик пайдо бўлган эди. 
v У рта Осиёда мустақил республикаларнинг пайдо бў- 
-лиш и хусусий мулкчйликни қай та тиклаб савдо эркин- 
лигига кенг йўл очиб берди. 
Бозор иқтисодиётининг 
ҳаётим изга татбиқ қилиниши анъанавий савдони янги 
замонавий услуб ва воситалар билан бойитиб, ж ум ҳу- 
риятимиз ижтимоий-иқтисодий ва 
маданий ри вож ига 
муҳим омил бўлиши шубҳасиздир. Энди м устақил У збе- 
кистон д авл ати барча чет эл м ам л акатл ар и билан ў? 
м анф аатига қа р а б эркин сиёсий, иқтисодий, м аданий 
ва савдо алоқаларини ўрнатиш имкониятига э г а бўлди. 
У лкам изда ж уда кўп янги савдо ую ш малари, концерв
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

в а ф ирм алар пайдо бўлмоқда, давр тал аб и га ж авоб 
бера оладиган истеъдодли иш биларм одлар саф и кўпай- 
м оқда.