Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

А Н Ъ А Н А В И Й МАШҒУЛОТЛАРИ В А Х У Ж А Л И К
ФАОЛИЯТИ
Инсоният пайдо бўлгандан бери у зо қ тарихий д авр 
мобайнида турли табиий-географиқ ш ароитга мослаш иб 
яш аб келмоқда. 
О дам лар азалд ан м узли А рктикада 
ва ж ази рам а иссиқли тропик ч ан галзорларда, Тибет в а
Помирнинг баланд тоғлиқларида, тундра ва тайга ўр- 
монларида, Осиё, А встралия 
в а А фриканинг бепоёи 
даш ту биёбонларида 
истиқомат 
қилм оқдалар. 
У лар 
иссиқ-совуқ демасдан, сийраклаш ган ҳаво ш ароитида ва 
йиртқич ҳайвонлар хавфидан 
қўрқм асдан тирйкчилик 
қилиб келм оқдалар, О дам лар д аставвал м уайян табиий 
ш ароитга мослаб ўзларининг пешана тери, меҳнати ва 
ақл-идроки туф айли ўзига хос хўж алик-м аданий тип- 
ларни яратиш га м аж бур бўлганлар.
Ибтидоий д авр д а одамзод таб и атд а м авж ўд тайёр 
маҳсулотларни 
турли усул 
ва й ўллар 
билан топиб 
(йиғиб-териб, ов қилиб) истеъмол қилиб келган. М аса- 
лан, Осиё қитъасида қадим дан ёввойи буғдой, М арка- 
зий Американинг кўлларида ёввойи ш оли ўсган, Афри- 
када турли емишли 
йлдизлар 
ва м евали д а р а х т л а р
инсон яш аш и ўчун зарур м аҳсулотларни тайёр ҳолда ет- 
казиб берган. Аммо д авр ўтиши билан одамзоднинг кў- 
пайиши натиж асида табиий ш ароит инсон тирикчилиги 
учун камчилйк қи ла бош лаган. Аста-секин одам лар ўз
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

м еҳнати ва 
истеъдоди 
билан 
зарур 
м аҳсулотларни 
«унъий равиш да хонакилаш тириб етказа бош лаган. Ш у 
м аъ н о д а «одамни м еҳнат яратди», деган машҳур йбора 
ҳозиргача илмий тад қи қо тл ар д а 
асосий ўринни эгал- 
л ай д и .
Қадимий Ш арқ, 
айниқса 
ю ксак м адан и ят яратган 
кўҳна Осиёда яшовчи х а л қ л ар орасидаги ж у д а кўп аф- 
сона ва ривоятлар одамзоднинг пайдо бўлиши ҳақида 
ҳикоя қилади. Уларнинг ичида энг кўп тар қал ган и 'бун- 
ёдкор Худо о бразлари бўлиб, уларнинг одамни яратиб, 
ун га турли касб-ҳунар ўргатиб тирикчйлик йўлларини 
кўрсатиб берганликлари таъкидланади. Б ун д ай бунёд- 
кор (демиург) парвардигорлар тўғрисидаги мифология 
д астав вал Осиёда, кейин Африка, А встралия ва О кеа- 
н и яд а пайдо бўлиб, ҳозиргача етнб келган. У ларнинг 
ўзи га хос айрим томонларини эътиборга олм аганда бар- 
часининг асосий мазмуни тирикчилик учун яратилган 
од ам образи билан боғлиқлигидадир.
М азкур афсоналарни ўзида м уж ассам лаш тирган ж а- 
ҳон динларига кирган ривоятлар диққатга сазовордир. 
У лардан бизгача етиб келиб ақидавийлаш ган христиан 
ва ислом динларининг м уқаддас ки тобл ари д а жонли 
тасвирланган 
варианти 
кўпчилик диндор киш иларни 
ҳозиргача ишонтириб келмоқда. Шунинг учун Таврот 
ва И нж илдан 
(унинг «Ибтидо» китобидан олинган 
қисмларини) дастлабки одам ларнинг 
яратилиш и тўғ- 
рисидаги илоҳий ҳикояни қисқача кёлтириш га ж у р ъ ат 
ҳилдик: «Худо деди: 
Б из 
ўз 
суратимизда 
ва 
ўзи- 
м изга ўхшаш одам яратам и з; ва улар денгиз бали қлари
устидан ва осмон п ар р ан дал а р и устидан, чорва усти- 
дан, бутун ёр устйдан, ёрда судралувчи ҳайвонлар 
устидан ҳукмронлик қилсинлар. Ва Худо одам ларини ўз 
суратида яратди. Уни Худо э р қ а к ва аёл қилиб яратди. 
Худо уларни муборак қилиб, деди: сам арали бўлинг ва 
кўпайинг, ва ерни тўлғазинглар 
ва уни тасарруф қи- 
линглар, ва денгиз балиқлари устидан, осмон п арран да- 
л а р и устидан ва ер юзида бутун судралувчи ҳай вон лар 
устидан ҳукмрон бўлинглар. Ва Худб деди: м ан а, Мен 
си зл ар га ер юзида бор бўлган уруғ берадйган ўтнинг 
ҳамм асини ва унда меваси бўлган уруғ берадиган д а- 
рахтни бердим, Сизларга о вқ ат учун бўлади. В а тирик 
жони. бўлган ернинг ҳам м а ваҳший ҳайвонларига в а ос- 
мондаги ҳам м а 
паррандаларга 
ва ҳар бир ер юзида 
судралувчи емиш учун ҳам м а кўм-кўк ўтни бердим, Ва
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ш ундай бўлди. В а Худо ниманики я р атган бўлса, ҳ ам - 
масини кўрди ва мана — ж уда яхши. В а оқшом бўлди- 
ва субҳ бўлди: олтинчи кун».
Ш ундай қилиб 
ривоятларга 
биноан П арвард и го р 
олти кун меҳнат қилиб бутун коиноту оламни ва охир- 
ги куни одамни яратган. Эркакнинг оти О дам , аёлн й н г 
оти эса Ҳ авва эди. Худо уларни чиройли в а хуш бахг 
қилиб яратди. У лар ўз йарвардигорини 
ж уд а ҳам се- 
вардилар. Худо ҳам уларни севарди. У ўзи яратган бар- 
ча ишларни уларнинг ихтиёрига берди. Парвардигор- 
О дам ва Ҳ аввани 
муборак қилиб, уларни Эден д е б
аталган ж аннатга ўрнатди. У ларга топширдики, бу боғ- 
ни обод этиб, уни қўриқласинлар.
О дам ва Ҳ авва доимо ўз П арвардигори билан муо- 
м ал ад а эдилар. Уларнинг эътибори в а н азари Худога қ а - 
ратилганлиги туфайли улар доимо шод ва хуш бахт бўл- 
ганлар. Аммо 
О дам
ва Ҳ авва 
энди бундай б ах тд ак
маҳрум этйлди. Чунки улар Худонинг ам рига қулоқ сол- 
масдан, унинг айтганига 
риоя 
қи лм аяптилар. 
Х уда 
у л ар га иж озат берган эдики, боғдаги ҳам м а д ар ах т ме- 
вал ари д ан есинлар. 
Лекин 
Яхши ва Ёмонни Билмоқ, 
дарахтининг мевасини ейишни ман этган эди. Худо ай т- 
ган эдики, агар бу амрга риоя қи лм асалар, улар ўлади - 
л ар.
Бироқ Худо в а инсоннинг душ мани бўлган ш айтон 
О дам ва Ҳ авванинг бадбахт бўлиш ларини ва уларни 
ҳ алок қилишни истарди. Бир куни ш у м ақ сад д а шайтон 
илон ш аклида Ҳ авва олдига келиб, 'деди: «Чиндан ҳам
Худо боғнинг ҳам м а дарахтидан ем англар, дедими?» 
Ҳ авва ж авоб бердики, «ҳамма дарахтнинг мевасидан 
ея оламиз, аммо ж аннатнинг ўртасидаги 
дар ахтн и н г 
мевасидан еманглар ва унга тегм англар, б алки ўласиз, 
деб Худо бизга амр этган». Шу вақт илон Худо муҳаб- 
батининг самимййлигига шубҳа туғдириш мақсадида,. 
ҳийла-найранг билан уни йўлдан чиқара 
бош лади в а
деди: « й ў қ , ўлмайсизлар! Чунки Худо биладики, ун дан
еганда кўзларингиз очилади ва сизлар Худо каби Яхш и 
ва Емоннй биладиган бўласизлар».
Ш айтоннинг айтган сўзларидан кейин Ҳ авва дарахт- 
. га назар таш лади. Энди у кўрдики, д арахтнинг м еваси 
чиройли ва емишли, кўзга ёқимли в а ақлни рйвож лан- 
тириб, билйм орттирадиган бир дарахт. У ш анда у м а и
қилинган мевани узиб еди. Ва эри О дам га ундан бер-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дики, у ҳам есин деб. Кейин улар ўзларининг кийимеиз 
беҳаё эканлигини билиб, уятга қолганлар.
Ж ан н ат боғини сайр қилиб юрган Худо О дам га Нега 
мендан яш иринаеиз, деб сўраган ва сабабини билгач 
ғазабланиб деган: «Хотинингнинг гапиға қулоқ солиб, 
Мен сенга амр қилиб, «ундан емагин», деб айтган да- 
рахтдан еганинг учун, сен сабабли 
ер м аълун бўлди: 
умрингнинг 
бутун айёмида 'заҳм ат билан кун кўра- 
сан. Ер сенга тйкан ва буталар ўстиради ва д а л а ўти- 
ни ейсан. Ерга қайтгунинг қадар пеш ана тери билан 
пон ейсан, зероки тупроқдансан ва 
тупроққа қайта- 
сан.
Ғ азабланган Худо ўз ҳукми билан илонни бутун умр 
судралиб ю радиган, м урда ўликларни истеъмол қила- 
диган м аҳлуққа айлантирган; аёлни азоб-ўқубат билан 
бола туғаДиган ва эрига қул этиб, эрии унга ҳукмрон 
қилиб қўйган. О дам ва Ҳ авва ж аннатдаги ҳаёт дарахти 
м еваларидан еб қўйиб ўлмайдиган бўлмасин деб, улар- 
га ҳайвон териларйдан кийим кийдириб, у гўзал Эден 
боғидан ерга ҳайдаб юборган. Ж ан н ат эш игига Худо 
қўлида олов қиличли қанотли ф ариш таларни қоровул 
қилйб қўйган, қайтиб ҳеч ким кирмасин деб».
М азкур ривоятнинг вариантлари энг қадимий м ада- 
ният ўчоқларидан М есопотамия, Эрон ва бош қа Осиё 
м ам лакатларида м авж уд эканлцгини кўп тадқиқотчилар 
қай д қилган. Одамнинг пайдо 
бўлйши 
тўғрисида ва 
Бунёдкор Худо образлари бошқа қитъада яшовчи қаби- 
ла в а эл атл ар мифологиясида сақланганлиги, умумин- 
срний қадриятлар, меҳнат тақсимоти, касб-ҳунар ўрганйш
каби 
ижтимойи-йқтисодйй 
муаммШГар 
йлдизй 
бир- 
лиги йирик динларнинг м уқаддас китобларида ўз ифо- 
дасини топганлигини Ж еймс Фрезер, Зенон Косидовс- 
кий, Л ео М аксйм, С. А. Токарев каби олимларнинг асар- 
л ар и да учратамиз.
Шуниси ҳам қизиқки, О дам ва Ҳ аввадан туғилган 
иккита ўғил — Қаин ва Ҳ авел — бири деҳқон, бири чў- 
пон бўлган. М уқаддас китобда тасвирланганидек, деҳ- 
қон Қаин бир куни ернинг маҳсулидан Х удовандага 
ҳад я олиб келган, Ҳ авел ҳам қўйларнинг тўнғичлари- 
дан ва қўй дум баларидан олиб келган. Х удованда 
Ҳ авелни ва унинг ҳадясини манзур кўрган, 
аммо 
акасининг ҳадяси унга манзур бўлмаган. Б ун дай ҳолат 
Қа(иннинг юрагида ҳ асад уйғотади 
в а укасига қарш н
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

наф рат туғдиради. Бир куни ака-укалар. д аш тд а б ўлган - 
д а ; Қаин Ҳ авелга қарш и қалқиб уни ўлдиради. Ер ю зи- 
д а биринчи бўлиб ўлган инсоннинг қони тупроқни бўяб^ 
м азкур воқеа О дам ва Ҳ авва гуноҳларининг давом и д еб
ҳисобланган. 
Х удованда Қаинни бундай гуноҳи учун 
ж азо л а б , уни ер юзида сарсон ва саргардон қилган.
Қаин {(увғинликда хотин топиб уйланади в а улардан
Енуқ номли ўғил бўлади. Унинг Л ам ех номли невараси 
икки хотинга эга бўлган. Биринчи хотинидан туғилган’ 
И а в ал а исмли ўғилдан кўчманчилар ва ч ў п о н л ар . т а р - 
қалган, иккинчи хотинидан бўлган ўғил ҳ ун арм ан длар- 
нинг, чунончи, моҳир 
мискар ва темирчиларнинг ота- 
боболари ҳисобланган.
Д ем ак, ж аҳонда тар қал ган барча эл ат ва х а л қ л а р - 
нинг пайДо бўлиши ва уларнинг касб-ҳунарлари, меҳнат 
ф аолияти ҳ азрати О дам ва Ҳ авва давр л ар и дан т а р қ а л - 
ганлйги тарихий асарл ар д а, м уқаддас ки тоблару халқ; 
ижоди яратган афсона ва ривоятларда ўз ифодасини^ 
топган. М азкур мифологиянинг илк нам уналари М ар- 
казий Осиё халқларининг узоқ авлод-аж додлари ижоди- 
д а ҳам сақланган. Ҳозиргача У рта Осиё х ал қл ар и анъ- 
анавий маш ғулотларининг айрим соҳалари ўзл ари н и н г 
ҳомий пирларига 
эга бўлиши 
ҳам н аф ақат қадим ий 
турли 
касб-ҳунар 
тарм оқларйнинг 
м авж удлигидан, 
б ал к и уларнинг муайян диний эътиқодлар ва и б о д атл ар
билап боғлиқ бўлганлигидан д ало л ат беради.
ДЕҲҚОНЧИЛИК ВА СУВ ХУЖАЛИГИ
Ю қорида келтирилган афсона ва ривоятлар, илоҳий- 
лаш тирилган пиру авлиёлар образи, бунсдкор П а р в а р ' 
дигор иродаси асли инсон таф аккурининг ю ксак м аҳсули 
бўлибгина қолмай, балки унинг болалик д аври д агй тирик- 
чилик йўлидаги д астлабки меҳнат ф аолиятини ифода- 
ловчи ҳаётий ҳақиқатнинг ифодасидир. Ш убҳасиз, зиро- 
атчилик ва бошқа хўж алик турларининг пайдо бўлиши 
муайян табиий ш ароитда ю зага келган. О ли м ларн и н г 
таъриф ича, дастлабки зироатчилик Е р куррасининг тах- 
мицан 20—45 паралл ел л ари оралиғида пайдо бўлган в а
узоқ давр давом ида ўзлаш тирилиб таком иллаш иб к ел - 
ган. 
:
Деҳқончилик м аданияти ибораси асли ерга ишлов- 
бермоқ деган маънони англатиб, кейинчалик бошқа со- 
ҳ а л ар га ўтган ва умумий тар зд а м аданият (ишлов бе-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

риш) яратиш сўзига айлангаи. E p ra ишлов бериш ва 
ўсимликларни парвариш қилиш м аданияти туф ай ли ин- 
сон табиатнинг ф арзанди сифатида унинг бунёдкорлик 
қобилиятини муносиб равиш да давом қилдириб келмоқ- 
да. Т абиатдаги м авж уд ю злаб ўсимлик турларини ин- 
сон ўз қобилияти ва меҳнати туф ай ли сунъий равиш да 
маданийлаш тириб, қиш лоқ 
хўж али к м аҳсулотига ай- 
лантирган. О қибатда қадимий даврл ар дан инсон учун 
зарур бўлган донли 
экинлардан 
шоли 
билан тариқ 
Ш арқий Осиёда, буғдой — Ҳиндистон, Оврўпа, А м ерика, 
Африка, А встралияда, м акка — деярли бутун ж аҳон да, 
арпа — асосан Ш арқий О врўпада, жўхори — А ф ри ка ва 
қисман Ғарбий Осиёда тарқалган.
Айрим ўсимликларнинг келйб чиқишини 
тасаввур
қилсак маданий экинларнинг н ақадар м у рак каб ша- 
роитда пайдо бўлиб ер куррасига тарқалган ли гй н и кў- 
рамиз. М асалан, гуруч О врўпага, дастл аб Й т а л и я ва 
Пиреней ярим оролига, Ҳйнд ва Тинч океани бўйлаб 
кам ида саккиз минг й,ил давом ида етиб борган. Қ адим - 
ги рим ликларда гуруч бўтқа (каш а) си ички касал л и к- 
л ар дан даволайдиган энг қим м ат дори ҳисобланган. Ж а- 
ҳонни забт қилган буғдой асли У рта Осиёдан д ун ёга тар- 
қалган. А мерикадан чиққан м акка ж аҳонга беш ю з йил 
давомида ёйилган. Ш униси қизиққи, м акка селекция ту- 
файли ўзининг дастлабки ҳиндулар яратган турини мутла- 
қо йўқотиб етти юз йил давом ида янги-янги ҳосилдор ва 
емишли турларини яратиб илк ёввойи ҳолатини бутун- 
лай йўқотган. Худди шундай ҳолатни инсон ф аолияти 
туфайли ёввойи картош ка, олм а ва бошқа м ев ал ар ҳам 
бошдан кечирган ва маҳаллий ш ароитга м о с л а т г а н бир 
неча хйл янги мева, сабзавот ва экин ту р л ар и пайдо 
бўлган. 
Aimmo 
айрим ўсимлиқлар ўз ҳосилдорлиги юқо- 
ри бўлганлиги туфайли ўзининг ёввойи ҳолатйни сақ- 
л аб қолган. М асалан, М арказий Осиёда пайдо бўлган 
буғдой турлари ҳозиргача ёввойи ҳолида сақл ан и б На- 
ф ақ ат ҳосилдорлиги, балки оқсил моддаси (протеин) 
нинг кўплиги билан ж аҳондаги бошқа турл ард ан юқори 
туради.
У рта Осиёда нўхат, ясмиқ, сабзи, пахта, бодом, ўрик, 
зиғирпоя ва бош қа қадимий зироатчилик м аҳсулотлари 
яратилганлигини ж уд а кўп олимлар, айниқса м аш ҳур 
биолог Н. Н. Вавилов ўз асарларида исботлаб берган.
Узбек халқининг қадимий аж додлари ҳам ибтидоий 
ж ам и ят д аврларидан бош лаб табиий ш ароитга м осла-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шиб ўзига 
xog
хўж алик-маданий типларни яратган лар. 
Б у ҳолат м аҳаллий этносларнинг ш аклланиш ига ҳам ўз 
таъсирини ўтказиб келган. Чунки табиий ш ароитнинг 
таъсири белгиларини этник маданиятнинг барча соҳа- 
л ар и д а, иш лаб чиқариш воситаларидан, айниқса меҳ- 
н ат қуролларидан бошлаб маиший турмуш бую м лари 
ва ҳатто элатларнин г номларигача сезиш мумкин. М а- 
салан , табиий иқлимга қар аб одамларнинг турар жой- 
л а р и ва уй қурилиши, кийим-кечаклари ва рўзғор буюм- 
лари, қиш лрқ хўж алиги экинларининг турлари, алоқа 
воситалари хусусиятларини аниқлаш мумкин. М аҳаллий 
тупроқ ва сув ресурсларига, табиий ўсим ликлар, бошқа 
ер усти ҳам д а ер ости бойликларига қа р а б турмуш тар- 
зи ва м аданияти характери, миллий ҳис-туйғулар ҳам
ш аклланади. 
Х ўж алик-м аданий 
типларнинг 
йўна- 
ли ш лари 
ўз 
навбатида 
теварак-атроф даги 
табиий 
муҳит бйлангина эмас, балки муайян этносларнинг иж- 
тимоий-иқтисодий ривожи д а р аж а с и билан ҳам белги- 
ланади.
У збекларнинг кўп қиррали қиш лоқ хўж алиги асрлар 
ош а тўпланган анъанавий таж ри б ага таянади. Узбекис- 
тоннннг ҳозирги ҳудудн 
табиий-географик ш ароитига 
қар аб учта қиш лоқ хўж алиги збнасига бўлинади: тоғли 
ва тоғ олди зонаси 
(20,5% ), суғорма ерл ар 
зонаси 
(18,2% ) ва қолгани беПоён даш т-яйлов ер л ар д ан ибо- 
р а т зона. Аммо сўғорма ерларнинг барчаси суғориш га 
яроқли эмас. Тоғ тизм алари ва қум ую м лари орасида, 
дар ё соҳилларида ж ойлаш ган 
зироатчилик 
воҳалари 
Ф арғона, Қ аш қад ар ё ва Сурхондарё водийларида, За- 
рафш он ва Хоразм 
воҳаларида 
қадимги д авр л ар д ан
маълум.
Археологлар таърифича, қадимги чорвадор қабила- 
ларнинг деҳқойчилик хўж алигига ўтиши чинакам инқи- 
лобий ҳодиса ҳисобланиб, уни неолитик, яъни янги тош 
даври инқилоби деб ном лаганлар. Б ундай ҳо л ат У рта 
Осиёда тўрт-беш минг йиллар м уқаддам рўй берган ва 
узоқ давр давом ида ривож ланиб ва таком и ллаш и б кел- 
ган. 
u
У збеклар зироатчилик соҳасида бош қа ў р та осиёлиқ- 
л а р сйнгари, энг қадимий аж додлари дан ўтган суғори- 
л ади ган ва лалм икор деҳқончиликни, кичик в а катта, 
оддий в а м ураккаб суғориш иншоотлари 'ва тизим лари 
қурйшни, д ал ал ар н и суғоришнинг ҳар хил усулларини,. 
агротехника сирларини яхши билганлар. Бойсун ва Қу-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рам а тоғ этакл ари д а қадим дан ж уд а катта н еҳн ат ва 
ер шароитини чуқур билишни тал аб қиладиган кориз зи- 
роатчилиги сақланиб келган. Б у ерда булоқ ва ҳ авза 
деҳқончилиги ҳам м аълум бўлган. Зараф ш он водийси, 
Сирдарё, А м ударё ва Қ аш қад ар ё соҳилларида неолит 
ва бронза даврл ар и дан ам ал қилиниб келинган д а р ё
сувлари кўпайганда сув босадиган қайир ва лиман е р - 
л ардаги зироатчилик то 30- ййлларгача сақланган.
Асли ҳайвон кучи ва омоч иш латиладиган суғорма 
деҳқончилик Узбекйстонда эрам издан олдинги III— II 
минг йилликларда кенг та р қ а л а бош лаган. Уша давр- 
лардаёқ. Зараф ш он 
каби 
йирик 
дар ё 
соҳилларида, 
Хоразм воҳасида эқин ерларнинг ўзлаш тирилиш и ривож - 
ланади. II минг йиллик о х и р л ар и — I минг йиллик бош- 
лари да Ф арғона водийси ўзлаш тирила бош лаган. Аср- 
лар оша м аҳаллий 
зироатчиликда 
ер унумдорлигини 
тиклаш ва агротехника усулларини таком иллаш тириш , 
тупроқни ўғитлаш нинг ҳар хил усуллари пайдо бўлиб, 
суғориш ва шўрни ювиш каби усуллар кенг жорий қи- 
линган. Айниқса эрам издан 
аввалги I мииг йилликда 
Х оразм да йирик магистрал к ан ал лар қуриш, ҳар хил 
сув тақсим лаш ва сув чиқариш иншоотларини тиклаш
авж олган. Қадимий О қчадарё ҳавзасида топилган су- 
ғориш иншоотлари, 
м арзаланган далаларн и н г излари 
қадимги М исрдаги классик ҳ авза деҳқончилигини эсла- 
тади.
М аҳаллий деҳқонлар маданий-этник ан ъан ал ар асо- 
сида д алачилик, полизчилик ва боғдорчилик соҳаларида 
турли усул ва йўлларни иш лаб чиққанлар. И л к зироат- 
чилик д авр л ар и даёқ у лар ниҳоятда 
фойдали ўсймлик- 
ларни, 
айниқса донли ва полиз 
экинларини, 
ҳатто 
боғдорЧиликни ўзлаш тирганлар. Т адқиқотларга қараган - 
да, ўрта осиёликлар сўнгги босқичдаги неолит ва эне- 
олит д авр л ари да буғдой, арпа, тар и қ ва бош қа д о н л ар г 
ўрик, олма, нок каби 
меваларнинг' айрим навларини 
хонакилаш тирганлар.
УзбекистОн ҳудудидаги зироатчилик суғориш хуСу- 
сиятлари в а экин тўрлари билан ҳам ф арқланган. М а- 
салан, суғорма деҳқончиликни м аҳаллий аҳоли «сувли 
ер», «тирама» ёки «обикор», «оби», суғорилмайдиган 
ерларни «лалми» ёки «баҳори» деб ном лаганлар. Ф ар- 
ғоналиклар тирам а экийларни яна иккига бўладиларг 
эр та экиладиган «оқ» ва кечроқ ҳосил берадиган «кўк» 
экинлар. Х оразм да 
ҳам лалм икор суғорма ерлар «оқ
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ер» аталиб ар и қл ар д ан ортган қуйи оқимдаги сувли ер- 
л а р га шоли экилиб, унга «шолйкор ер» деб ном берил- 
ган.
Суғорма деҳқончилик хўж аликлари асосан қадимий 
во ҳалард а — Х оразм, Бухоро, С ам арқанд, Тош кент во- 
ҳ аларида, Қ а ш қ а д а р ё ва Сурхондарё ҳавзал ари да, Ф ар- 
ғона водийсида ж ойлаш ган. Баҳори экинлар Тошкент 
воҳаси, Ф арғона ва Зарафш он водийси, Қ аш қ ад ар ё ва 
С урхондарё тоғ этаги минтақасида экилган. 
Экин ер- 
ларининг иш латш ш ш ига қараб иккала х ў ж ал и кл арда 
ҳам зироатчиликнинг ҳар хил усуллари — қўриқ, пар- 
тов ёки бўз ва дам берилган шудгор ва п ай калли ер- 
л а р га бир хил экиш қўлланилган. Кўп ж ой ларда қури- 
лиш м атери аллари 
етказиш м ақсадида 
зироатчилик 
кўчат ўтқазиш билан бирга олиб 
борилган. 
М ахсус 
аж рати л ган ерларга тол, терак, қайрағоч экилиб бир 
неча йиллардан кейин улар қурилиш га 
иш латилган. 
О датда оилада ўғил ф арзанд туғилса унга а та б махсус 
қурилиш м атериали бўладиган кўчатлар экилиб у вояга, 
етгунча тер акзор га айланиб кетган.
Суғориладиган ерлар яна экинларга қар аб д а л а ёки 
очиқ ерларга, боғдорчилик ҳам да полизчилик ерларига 
бўлинган. 1916 йилда Туркистон ўлкасининг учта ви- 
лояти бўйича (Сирдарё, Ф арғона, С ам арқан д) 2,5 млн. 
десятйна экиладиган ерларнинг 2/3 қисми суғорма ер- 
л ар, қолгани баҳори (лалм икор) ер ҳисобланган:
Суғорма деҳқончилик ниҳоятда катта м еҳнат нати- 
ж асида ам ал га ош ган. И ирик суғориш иншоотларинн 
қуриш ва уларни мунтазам равиш да ўз вақти д а тоза- 
лаш ва таъ м ирлаш ишлари катта 
м аблағларн и , ж уда 
кўп киш йларнинг уюшган куч-ғайратини т а л а б қилган. 
Бундай х а р а ж ат л ар ва оғир меҳнат д аставвал кенг заҳ- 
м аткаш аҳоли зиммасига ю кланган ва асрий ж ам оачи- 
ли к анъан ал ари асосида бошқарилган.
Мйнг йиллар давом ида тўпланган бой та ж р и б а ма- 
ҳаллий аҳолинйнг м ураккаб сув хўж алиги тартиби ва 
техникасини яратиш ва уни таш кил қилиш ҳ ам д а ам ал- 
д а жорий этиш йўлида муайян анъанани ю зага келтир- 
ган эди. Утган асрда бундай иш ларнинг ж онли гувоҳи 
бўлган бир м уаллиф ўз м улоҳазаларини қуйидагйча 
изоҳлайди: «Урта 
Осиёнинг ҳар 
қайси қиш лоғидаги 
ирригация тизимй сув орқали ҳам м ага ҳ аёт бағиш лаш и 
билан қон томири тизимига там ом й ла ў хш аб кетади. 
Турмуш да сув ана шундай эҳтиёт қилинган. 
Сув бор
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ж ойда бойлик, экинзорлар, полизлар, боғ-роғлар, бир 
неча чақирим узоқлаш сангиз қ ақ р аб ётган даш ти биё- 
бон».
У збекистонда табиий-географ ик ш ароит турлича бў- 
лиши туф айли хилма-хил сунъий суғориш усулларидан 
ф ойдаланилган. Сой оқаваси, ҳ авза ва ҳовузларда сув 
тўплаш , чиғириқлар орқали чуқурдан сув чиқариш , ка- 
нал ва ариқлар қазиш йўли билай сув келтириш қадим- 
дан сақланиб келган. Ариқ ва к ан ал лар га д арёл ард ан
сақа орқали сув чиқариш усули ж уда кенг тар қал ган . 
Б у нисбатан қулай ва ишончли усул бўлса-да, асли ни- 
ҳоятда м ураккаб ва сермеҳнат ҳиеобланган. М агистрал 
к ан ал лар воҳадаги ерларни суғорйш учун қазилиб, д ар ё 
қирғоқларининг ҳолатига қар аб унинг ўнг ва чап соҳи- 
лидан қазиб чиқарилган. М азкур кан ал лард ан шохоб- 
чалар, сўнгра улардан майда суғориш тарм оқлари аж - 
ралиб чиққан.
К атта-кичик кан ал лар ва ариқларга оддий тўғон- 
л ар қуриш йўли билан дар ёл ар д ан сув чиқариш техни- 
каси кенг тарқалган. Ш ох-ш абба, аж риқ ўтлар, кесак- 
тош лардан махсус қорабура ёки бард ясалиб дарёнинг 
секин оқадиган ж ойларига таш ланиб тўғон қилинган. 
Б а ъ за н бундай тўғонлар м ураккаб ирригация иншооти- 
ни ҳосил қилган. Қорабуранинг йўғонлиги б аъ зан бир 
неча метр, узунлиги эса бир неча ўн метр қилиб тайёр- 
ланган. М асалан, суғорма Деҳқончиликнинг классик ўл- 
каси ҳисобланган Х оразм да барча к ан ал лар ҳар йили 
кузда қазиб тозалангаи, кейин тўғонлар очилиб ариқ- 
л ар га сув юборилган. Полвонёб каби йирик кан алларн и
тўсиш учун беш-олтита қорабура ясаб таш ланган. С ув 
ҳаж м и га қар аб қорабуралар бирин-кетин олинган. Ай- 
рим д ар ёл ар д а сув тошқини бўлиб, ф ож иали аҳволни 
ю за га келтирган. Х оразм да Амударё экин ерларйдан 
баландда оқади, шунинг учун д а р ё сатҳи кўтарилганда 
суғориш тизимларини барбод қилиш, теварак-атроф да- 
ги экинзор ва аҳоли 
яш'айдиган жойларни сув босиб 
кетиш хавфини туғдириб турган. Бундай ҳо л ат айниқса 
кўклам ва ёз пайтларида рўй берган. Асримизнинг бош- 
л ар й д а 
аҳволни 
кузатиб 
ўрганган 
м уаллиф лардан 
ирригатор олим С. К. Кондрашов бундай д еб ёзади: 
«Амударё қутурган пайтда м аҳалли й гидротехника ин- 
ш оотлари. унинг олдида мутлақо ож излик қи л ар эди. 
Д арёнинг бирор еридан ш арққа томон оқиши амрима- 
ҳол, унинг ғарбий қирғоғидаги қумли қиринди чиқинди
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

е р л ар , ороллар ювилиб бу участкалардаги к ан ал лар- 
яи н г юқори қисми қуриб қолади, ғарбий қирғоқдан ер- 
л а р га то янги сув йўллари очилмагунча сув чиқмайди. 
Д а р ё ғарб том онга силжиб борганда, ш арқий қирғоқни 
сувсиз қ о л д и р а д и .. . Амударё аҳоли яш айдиган жой- 
л арн и емириб, экинзорларни ва кан алларн и ювиб оқи- 
зиб кетади, ол д томондагн ерларни барбод қилиб, орқа 
томондаги кўп ерларни сувдан 
маҳрум 
қилади. Бун- 
д ан таш қари 
сув тошқини 
пайтида 
А м ударё баъзан 
пастлик ерларнй босиб кетади. Ниш аб ерлар ва паст 
қирғоқларда тош қин вақтлард а сув ж у д а кенг ёйилиб 
оқади».
Сув уриб кетиш хавфи бошқа д ар ёл ар д а ҳам бўлиб 
турган. Айниқеа кучли сел келиши натиж асида кам сув- 
л и д ар ёл ар д а сув кўтарилиб қирғоқдан чиқиб канал- 
ларнин г бош қисмини емирган ва қиш лоқларни сув бос- 
ган. Бундай ҳолат доимо бўлиб турганлиги учун м аҳал- 
лий аҳоли суғориш иншоотларини сув тошқини пайтида. 
дарёларнинг кўтарилйш ини эътиборга олиб қуришга 
интилган. А срлар давом ида тўпланган таж р и б а асосида 
од ам л ар ҳатто тошқиннинг ҳавф туғдиришини олдиндан 
билиш ган. 
М асалан, 
дастлабки 
тош қин Х оразм да 
«сунник» ёки «қамиш тошқини». Зараф ш он водийсида 
м арзоб деб ном ланган ва у апрель ойининг бош ларида 
бўлган. Иккинчи тошқин ж уд а кучли бўлиб, қан ча-қан ча 
лой-қумларни ва тош ларни оқизиб катта хавф келтир- 
ган. Б у тошқин суғориш даврига, яъни м ай ойларига, 
ж ийда гуллаган вақ тга тўғри келган. Уни Ф арғонада 
«қалам гули тошуви», 
Х оразмда «ж ида сосуви» ёки 
«юлдуз тошуви», Зараф ш он да эса «лоёб» д еб атаган- 
л ар. Учинчи м арта бўладиган тошқинни х оразм ли клар 
қирқ чилғов тошқини, зараф ш онликлар эса чарм об деб 
ном лаганлар. Б у тошқин июнь ойида бўлган. Айрим 
ж о й л ар д а'то ш қи н сув 
балансига қараб серсув, ўртача 
ва танқисроқ бўлган д авр л ар га аж ратилган.
Б аъ зи районлардаги 
қадимий 
к ан ал
ва дарёл ар 
ж уд а шўх оққанлигидан ўзанларини тобора чуқурлаш - 
тириб юборганлиги 
туф айли сув эки н зо рл ардан анча 
пастда оққан. Бундай пайтда аҳоли каш ф этган маҳсус 
сув чиқариш м еханизм ларидан ф ойдаланилган. И ррига- 
циянинг Миср каби энг қадимий ажойиб ўлкаси ҳйсоб- 
л анган кўҳна Х оразм да ҳам сув чи қарадиган ҳар хил 
механизмлар ж у д а кенг тарқалган . У лардан эн г машҳу- 
ри чиғир (М исрдаги «сакия») дир. Узига хос сув чиқа-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

радиган оригинал механизм ҳисобланган чиғир ёғочдан 
қурилган оддий ғилдиракдан иборат бўлиб, унга сув 
тўлдириб турадиган махсус сопол идиш — дигирлар би- 
риктирилган. М азкур ғилди рак горизонтал ўққа ўрна- 
тилган бўлиб иккита тишли ш естерналар билан бир- 
лаш тирилган 
ва ҳайвон кучи билан 
ҳ а р а к ат га кел- 
тирилган. О датда чиғир к атта в а қичик хи лда бўлган. 
К аттаси 
кичигидан ғилдирагининг 
диам етри ва ди- 
гирлар сони билан ф ар қ қилган. Қичик чиғирнинг 
горизонтал ўқи кал та ва сув. чиқариб берадиган ғилди- 
раги ер сатҳидан сал.кўтар и л и б кўриниб туради. Икки- 
та ш естернали ғилдиракнинг тиш лари мойланиб верти- 
кал ўқнинг учига эса совун суртиб 
турилган. Чиғир 
билан бир кеча-кундузда икки ботмон (сал кам икки га) 
ерни суғориш мумкин бўлган. М аҳ ал л и й 'ёғо ч со з уста- 
л а р томонидан ясалган чиғирларнинг барча қисм лари 
одатда 8— 10 йилдан сўнг алмаш тирилиб янгиланган.
М азкур чиғирлардан таш қари м агистрал к ан ал ва 
ариқларнинг бўйларида ч ар х п ал ак (сув чиғир) лар ҳам
ўрнатилган. Ч ар хп алак бир хил бўлиб, унинг одатда сув 
кучи билан ҳ ар ак атга келтирилиб, ишлаш принципи ва 
механизми ёрдам ида сув чиқариш Зараф ш он, Ф арғона, 
Сурхокд-арё водийларида ва Тошкент воҳасида кўпроқ 
иш латилган. Аммо ҳайвон кучи билан ҳ а р а к атга келти- 
рилган 
чиғирнинг 
асл 
ватани 
Хоразм ҳисобланган. 
1917 йилга қад ар илгари бу ерда 80 мингдан ортиқ чи- 
ғир бўлган.
Х оразм ликлар қадимги д авр л ар д а сув чиқариш нинг 
бош қа усулларини ҳам билганлар. У лар қўл кучи билан 
ҳ а р а к атга келадиган «сепма», «данма», «нова» каби
усулларни иш латганлар. Сепма ва дапм а усули махсус 
ёғочдан ясалган 
узун д астал и поқир — кап ча 
билан 
пастдан юқорига ёки оёқ кучи орқали сув сепиш йўли 
билан ам ал га оширилган. Н ова усулида ўйилган узун 
ёғоч нова қилиниб, 
сув 
пастдан юқорига 
чиқарилиб 
экинлар суғорилган.
Б улоқ, ҳовуз ва корйзлар орқали суғориш бирмунча 
чекланган бўлиб, улар асосан С ам арқанд, С урхондарё 
ва Тош кент-вилоятларининг тоғли тум анларида учрай- 
ди. Б а р ч а тоғли водийларда энг 
кенг та р қ а л га н усул 
б улоқ сувлари ҳам да тоғ ирм оқларидан пайдо бўлган 
кичик-кичик 
дарё ва 
сойлардан 
ариқчалар чиқариб 
экинлар суғорилган. Сув ресурсларидан сам арали фой- 
даланиш м ақсадида булоқ сувларининг ўзанига к атта
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

харсанг тош лар таш л аб ҳовузчалар қурилган. ^Ҳовузга 
е тар л и д а р а ж а д а сув тўплангандан кейин тўғоннинг 
ички томонида қолдирилган махсус теш ик очилиб экин- 
л а р га муайян тарти бда сув берилган. М азкур ҳовузча- 
ларни яқин д авр л ар гач а Ш еробод, Бойсун ва Н урота 
тум анларининг тоғ ва тоғ этакларидаги қиш лоқларда 
учратиш мумкин эди.
Тоғ этакларид а қўлланиладиган қадимий м ураккаб 
сув чиқариш усулларидан кориз тизими д и қ қ атга сазо- 
вор. Бир неча ўзаро боғлиқ махсус қудуқлар орқали 
сизот сувларни д а л а л а р га чиқариб суғориш кориз усу- 
л и дейилади. Б у тизим Нурота ва Ш еробод тум анлари- 
да,, С ам арқан д вилоятининг Қизилбой, К ултепа, Оқтош, 
Ч орбоғ, Б ў л ак
номли қиш лоқларида, 
Н ам анганнинг 
Ч ортоқ районида кенг қўлланилган, б аъ зи л ар и д а қис- 
м ан ҳозиргача сақланиб келган.
Бухоро ва Қарш и даш тларида асосан - чорвачилик 
б и л ан ш уғулланадиган аҳоли ўз то м о рқал ари да полиз 
в а бош қа экинларни қудуқ суви билан суғориш ган. Қу- 
д уқд ан оддий м ослам а қовға ёки меш пақйрни арқон 
б и лан кўпинча ҳайвон (туя, от ёки эш ак) кучи билан 
тортиб чиқарвб сув олинган.' Б у усул Қ оялик, М айма- 
н ак ва Косон тум анларида сўнгги в ақ тл ар гач а ишла- 
тилган. Сув тақчил ж ойларда қудуқдан 
суғориш 20- 
йилларнинг охирларига 
қад ар 
суғориш усули бўлиб 
келган. М азкур усулнинг гувоҳи бўлган киш илардан 
бири шундай таъриф лайди: «Сув танқислиги туфайли 
Қ арш и чўлида ернинг бир томонида 
1,5 арш ин кенг- 
л и кд а қудуқ қазиб, унинг атрофига пишган ғиш т териб 
чиқишади. Қудуқ тепасига чиғир м осламаси ўрнатилиб, 
эчки терисидан меш (пақир) лар ясаб, о т ёрдам ида қу- 
д уқлардан сув олиш ади; шундан кейин деҳқон ўз эки- 
нини суғоради. Т ом орқадаги м евалар, полиз экинла- 
рини ва там акиларни қудуқ суви билан суғориш кенг 
тарқалган».
Ўзбекистондаги суғориш ш ахобчалари 
к а т т а ариқ 
ёки арна, ариқ ёки ёб, ў қар и қ ёки солма, о қ ава ари қ ва 
бош қаларга бўлинади. О датда бигга ар и қ бир қиш лоқ- 
ни таъмйнлайди, шунинг учун ҳам у асосан ўш а қиш- 
ло қд аги қабила, уруғ, бир авлод ёки ж а м о а -ном;и б вд ан
аталган^ М асалан, Қ ал м о қ ариқ, Қ ўнғирот ари қ, Қип- 
чоқ ёб ёки П олвон ёб ва ҳоказо. Б а ъ з а н к ан ал в а ариқ- 
л а р шу иншоотни яр атган ёки қурилиш ида бош бўл- 
ган, ёки таш аббус кўрсатган ш ахс 
номи билан ҳам
атал ган .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Б арча суғориш -инш оотларини ҳар йили ал батта чо- 
пиб тозалаб туриш ш арт бўлган. Утмиш да бу