|
qt
ёғи, ёнғоқ ёғя, д он лард ая кузги буғдой, мош,
м аккаж ўхори,. сабзавотлардан ошқовоқ, сабзи, лавл аги ,
м евалардан нок, анор, узум ва қовун «иссиқлик» озуқа-
л а р га кирса, мол ва ўсимлик ёғи, ёзги буғдой, оқ жўхо-
ри, турп, пиёз, шафтоли, олма, ўрик кабилар «совуқлик»
келтирадиган озиқ-овқатлардан ҳисобланади. Сут маҳ-
сулотларининг деярли ҳамм аси, мол ёғидан тай ёрл ан ган
м аҳсулотлар «иссиқлик» таом ларига киргизилган. М аз-
кур тақси м лаш шунча муҳим бўлганки, ҳатто а ё л л ар тўй
ёки м аъ ракага бориладиган бўлса, таомнинг «иссиқли-
ги» ёки «совуқлигига» қ а р а б дастурхон қи лган лар. Ни-
коҳ тўйларида келин-куёвларнинг қалб ҳовурини кўта-
риш учун махсус «иссиқлик» 'таомлари тайёрланган.
О вқат истеъмол қилиш да ҳар хил сеҳргарлик ирим-
лари ҳам сақланган. М асалан, олим ёки д о м л ал ар д ан
www.ziyouz.com kutubxonasi
қолган овқатнн ёш болага едирса, гўёки унга олимнинг
дониш мандлиги, ақли, домланинг эса муллачилиги ўти-
ш и мумкин. М еҳмон «худо юборган» киши деган тасав-
вурлар таъсирида ундан қолган овқатни истеъмол қи-
л и ш ҳам
савоб деб тушунилган, чунки худо м арҳам ати
билан уйда ф аровонлик бўлармиш. Ш ундай м ақол ҳам
бор: «Меҳмон келар эшикдан, рисқи келар тешикдан».
У збекларнинг маросим таом лари ҳам ўзига хос хусу-
си ятл ар га эга. Ҳ озиргача ўлим билан боғлиқ хотира
кунлари кўп ж ойларда махсус т а о м — «ҳолвайтар» пи-
ш ирилади. Б у таом қиздирилган ёғга ун солиб қизаргун-
га қад ар кучлн оловда қовурилади, кейин ш акар ёки
қ а н д қўшиб пиширилади. Ҳолвайтар пиёла в а ликопча-
л ар га солиб дастурхонга тортилган. А ж додлар арвоҳига
бағиш лаб ис. чиқарйш мақсадида пиш ириладиган анъ-
анавий таом лардан бўғирсоқ билан пўссиқ
(вар ақа)
ҳам кенг тарқал ган . Бўғирсоқни тай ёрлаш учун сут, эри-
тилган.қўй ёғи, тухум, ш акар, туз ва хамиртуруш сувда
қорилиб хамир қилинади, кейин урвоққа аралаш тириб
ҳасипга ўхшатиб чўзиб ёнғоқдай қилиб кесиб олинади
ва қозонга солиб ёғда қовурилади. П ўссиқ ҳам худди шу
та р зд а тайёрланади, аммо тахтада юпқа қилиб ёйиб пи-
ш ирилади. Асл ум ум халқ байрами Н ав р ў зд а тайёрла-
надиган сум алак ҳам муайян ибтидоий сеҳргарлик та-
саввурлари билан чулғанган. Бир кун давом ида пиши*
риладиган сум ал ак атроф ида турли ўйин-кулги ва
хурсандчилик билан бирга дуохонлик қилиниб, аж додлар
арвоҳини шод этиш га, уларни ва илоҳий кучларни са-
хийликка чақириб, деҳқончилик унумли бўлишини, ё з
яхши келишини, тўқ, фаровон ҳаётни ти лаб ўткази лади -
ган ҳар хил иримлар билан тўла маросим таом идир. Би-
б и
сеш анба ва бош қа авлиёларга бағиш лаб. аёлл ар то-
монидан қурбонлик тарзида пиш ириладиган умоч ош,
эркакларнинг мачитда тўпланиш иб, буғдой в а гўш тдан
тайёрлайдиган суюқ бўтқа (холиса) в а бош қа о вқ атл ар
ҳам диний тасавву рлар билан боғлиқ таом л ард ан ҳи-
собланади. Холиса одатда элга бир оф ат келса, эр какл ар
пул ёки -м асалли ғ тўплаб қилинадиган х а л ф ан а бўлиб,
уни пишириб худойи тарзида бутун қиш лоққа ёки м аҳал-
л а г а тарқатганлар. М азкур иримлар ҳозиргача сақлан и б
келган.
Узбек халқининг энг ажойиб ан ъ ан ал ари д ан , ғурур-
лан ад и ган миллий ф азилатлари дан бири меҳмондорчи-
ликдир. Қадимий д аврл ар дан меҳмон , кутиш ва унга
www.ziyouz.com kutubxonasi
•дастурхон ёзиб
безатиш катта
сан ъ ат ҳнсобланган.
Бунда муайян тартиб ва қоидаларга риоя қилинибгина
қолинмасдан, дастурхон безатувчи уқувли, озод а ва по*
киза табиатли киши бўлиши ш арт бўлган. Н а ф а қ а т уй-
да, айниқса тўй-м аърака ва йиғилиш ларда дастурхон
соладиган, Тайёрланган хилма-хия таом ларни меҳмон-
ларга чиройли қилиб безатадиган ва нозу н еъ м атл ар -
нинг ҳам м аға б аравар тақсимланиш ини таъм ин қилувчи
киши эл орасида. доимо топилган. Асли дастурхон оила
аъзоларига нисбатан меҳмонлар учун, тўй ва байрам
тантаналари учун бош қача тар зд а ю ксак дид б и лан бе-
затилиш и ш арт бўлган...Чунки яхши тузилган дастурхон
меҳмонларнинг кайфиятини кўтаради, зиёфатни оқилона
уюштиришга омил ҳисобланади.
, Узбекча дастурхон безатишнинг ўзига хослиги шун-
даки, д аставвал дастурхонга иссиқ овқатлардан таш қ а-
ри ҳам м а хўраклар, ж ум л ад ан ҳар хил ш иринликлар,
яхна; овқатлар, м ева-чевалар жой-жойига безаб қўйили-
ши зарур. М еҳмон дастурхони доимо тўла бўлиш и, бу-
нинг учун ҳам м а зарур нарсалар муҳайё бўлиш и, дас-
турхонга ҳам м а нарсаларнинг бирданига келтириб қў-
йилиши меҳмонларнинг
таом ларнинг хилига
қ а р а б
тегиш ли иштаҳа сақлай олиш лари ва овқатлан и ш лари -
нинг тўғри таш кил қилиниш ларига имкон я р а ти б £>е-
ради.
Узбек миллий одатига биноан меҳмонларни ўтқ ази ш
асосан ёшига ва эл олдидаги ҳурматига қ а р а б тўрдан
бош ланади. М еҳмонга даставвал нон уш атилиб, чой бе-
рилади, кейин иссиқ овқатлар тортилади. О в қ а т ҳам
дастл аб ёши катталар га, тўрда ўтирганларга бери лади .
Чойда ҳар бйр меҳмонга бйттадаи пиёла, Х оразм д а эса
ҳар кишинииг ўзига чойнак-пиёла қўйилади. К ўпчилик
ж ойларда чойни мезбоннинг ўзи қуйиб беради ёки бу
вазйф а меҳмонлар орасида энг ёшига топш ирилади.
О дат бўйича ўзбекнинг хонадонига келган ки ш и (та-
нишми ёки нотанишми) дастурхонга, бир пиёла чойга
ёки нон-туз тотишга таклиф қилинади. У збек қ а е р д а ва
қандай ш ароитда бўлмасин ёнига яқин киши, сафдош и-
ни ўз таомига ш ерик қилиш расм бўлган. Б у удум нинг
анча кучли эканлигини тасдиқловчи та с авв у р л ар га би-
ноан махсус и б о р а — «кўз ҳақи» ҳозиргача сақланиб',
сафдош рйсқини бериш зарур бўлган. Б у о д а тга кўра,
кимнинг кўз олдида нон ёпилса ёки о вқ ат та й ё р л ан с а , шу
киши ўзининг «кўз ҳақи»га эга бўлиши мумкин, деб
www.ziyouz.com kutubxonasi
ҳисобланган. Ш унинг учун ҳам уйда, айниқса байрам ва
ҳайит пайтларида ширин таом лар пиширилса, қариндош
ва яқин қўш ниларга бир коса сузиб чиқариш одати ҳо-
зиргача
кўп ж ойларда сақланган. Ш у та р зд а айрим
м аросим ларда дастурхон қилиб келинса, ундаги озиқ-
овқатларни қавму-қариндош ва қўш ниларга
тарқатиш
расм-удуми мавжуд. ШунингДек, ш ахсий боғ ва узум
м евалари пиш ганда ўз яқинлари билан бўлишиш одат
бўлиб қолган. М азкур урф -одат ва иримларнинг кўпчи-
лиги миллий анъан ага айланиб, уларга ам ал қилиш ҳо-
зир ҳам ш арт ҳисобланади.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
