Углеводлар

COOH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
COOH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
III 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
HNO
3 
CH
2
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CHO 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
6 
5 
4 
3 
2 
1 
IIIa
V tuzilishning
enantiomeri 

---

745 
(+)-Mannoza bunda IV konfiguratsiyaga ega, (–)-guloza esa V 
konfiguratsiya bilan mos keladi. 
Aldozalar oilasi: Absolyut konfiguratsiya. 
Fisher tomonidan berilgan 
ma’lumotlar (+)-glyukoza konfiguratsiyasi I yoki II tuzilishlarga ega ekanligini 
ko’rsatadi. Fisher taxminan quyi asimmetrik markazda 
ON
-
guruhi o’ng tomonda 
joylashgan I tuzilishni tanlab oladi va uni (+)-glyukoza deb e’tirof etadi.
1
I tuzilishda biz D-(+)-glitserin aldegiddan ketma-ket reaktsiyalar orqali 
sintez qilib olinishi mumkin bo’lgan enantiomerni ko’ramiz. 
1
T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, Pacific 
Lutheran University, Columbia University. 2014. – S. 984. 
CHO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
 (+)-glyukoza III
1 
2 
3 
4 
5 
6 
CHO 
H 
OH 
H 
HO 
H 
HO 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
(+)-mannoza IV 
COOH 
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
COOH 
C 
C 
C 
C 
H 
HO 
(–)-guloza V 
CHO 
OH 
OH 
OH 
CH
2
OH 
HO 
H 
H 
H 
H 
I 
CHO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
OHC 
HO 
HOH
2
C 
OH 
H 
H 
H 
HO 
HO 
H 
CHO 
H 
H 
OH 
HO 
HO 
H 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
H 
HO 
D-(+)-glyukoza 
L-(–)-glyukoza 
I 
II 
CHO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
D-(+)-glyukoza 
HNO
3 
COOH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
COOH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
(+)-shakar kislota 
HNO
3 
CH
2
OH 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CHO 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
(+)-guloza 

---

746 
Qutblanish tekisligini burushidan qa’tiy nazar eng quyi asimmetrik 
uglerodning konfiguratsiyasiga qarab D yoki L konfiguratsiyasi berilgan (bunda 
karbonil guruhi yuqorida tasvirlanishini eslatib o’tumiz): D
ON-
guruhi o’ng 
tomondan o’rin egallashini, L esa 
ON-
guruhi chap tomonda joylashini ko’rsatadi. 
Shunga asoslanib, I tuzilishni 
D-(+)-glyukoza
, II tuzilishni esa 
L-(–)-glyukoza
deyiladi. 
1949 yilga qadar bu konfiguratsiyalar faqatgina empirik ma’lumotlarga 
asoslanib qabul qilingan edi; ular turli uglevodlar orasidagi konfiguratsion 
bog’liqliklarni ko’rsatishda qulay hisoblanadi. Lekin har bir izlanuvchi, bu 
birikmalarning 
asl 
konfiguratsiyasi, 
ko’zgudagi 
antipodi 
bo’lishi 
ham 
mumkinligini inkor eta olmasdi; masalan, D-qatordagi monosaxaridning quyi 
asimmetrik uglerod atomi 
ON-
guruhi aslida chap tomonda joylashishi mumkin. 
1949 yilda Biyo (+)-vino kislotaning absolyut konfiguratsiyasini rengentuzilishi 
taxlili orqali aniqlaydi va avvaldan taxminlarga asoslangan konfiguratsiya to’g’ri 
ekanligi isbotlanadi. 
D-(+)-glyukozaning siklik tuzilishi. Glyukozidlar hosil bo’lishi. 
D-(+)-glyukoza pentaoksialtdegid ekani bizga ma’lum. Uning konfiguratsion 
tuzilishini ham bilib oldik. Shuning uchun D-(+)-glyukozaga I tuzilish formulasini 
berish mumkin. 
CHO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
HO 
( - )-guloza 
Ruffo usulida 
parchalash 
CHO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
(+)-ksiloza 
Ruffo usulida 
parchalash 
CHO 
H 
OH 
HO 
H 
CH
2
OH 
(–)-treoza 
HNO
3 
COOH 
H 
OH 
HO 
H 
CH
2
OH 
CHO 
OH 
H 
CH
2
OH 
zanjirning uzayish reaksiuasi 

---

747 
Lekin shu bilan birga I – tuzilishni inkor etuvchi ko’plab omillar ham paydo 
bo’la boshladi. 1895 yilga kelib D-(+)-glyukozani pentaoksialdegid holatida 
ta’svirlashga o’zgartirish kiritilishi zarur ekanligi isbotlandi. 
Buning asosiy sabablari quyidagilar: 
a) D-(+)-Glyukoza aldegidlar uchun xos bo’lgan ayrim kimyoviy 
o’zgarishlarga uchray olmasligi: D-(+)-glyukoza oson oksidlansada, Shiffa 
asoslari, bisulfit bilan esa addukt hosil qilmaydi. 
b) D-(+)-glyukoza mutoratatsiyaga uchraydigan ikki izomer shakllarda 
mavjud bo’la oladi. Oddiy D-(+)-glyukoza kristallari (t
qay
=146
o
C) suvda 
eritilganda, eritmaning dastlabki nisbiy burish burchagi +112
o
(1,954 rad), bo’lib, 
asta-sekinlik bilan +52,7
o
(0,920 rad) ga kamayadi. Ikkinchi tomondan, agar D-(+)-
glyukoza kristallari (t
qay
=150
o
S) suvda eritilganda, dastlabki nisbiy burish burchagi 
+19
o
(0,332 rad) dan +52,7
o
(0,920 rad) ga ortadi. Yuqori burush burchagiga ega 
bo’lgan o’ngga buruvchi glyukoza shakli 
α-D-(+)-glyukoza, kichik burush 
burchagiga ega bo’lgani esa 
β-D-(+)-glyukoza deyiladi. Burush burchagining 
o’zgarishi 
mutorotatsiya
deb ataladi. 
v) D-(+)-Glyukoza ikki izomer metil-D-glyukozidlar hosil qiladi. Al-
degidlarning spirtlar bilan 
NSI 
ishtirokida ta’sirlashib atsetallar hosil qilishi bizga 
ma’lum. Agar dastlabki spirt – metanol ishlatilsa, atsetal ikki metil-guruhlari 
saqlaydi. 
D-(+)-Glyukozaning 
xususiyatlari 
atsetallarning 
xususiyatidan 
farq 
qilmasada, lekin metanol va 
NSI
bilan qayta ishlanishidan hosil bo’luvchi metil-D-
glyukozid faqatgina bitta metil-guruhi saqlashi aniqlanilgan. Metil-D-glyukozid 
suv ta’sirida aldegid va spirtga parchalanmaydi; uni gidrolizlash uchun mineral 
kislotaning suvli eritmasi talab etiladi. 
Bundan 
tashqari 
bitta 
emas, 
balki 
ikkita 
D-(+)-glyukozaning 
monometilhosilasi ma’lum bo’lib, ulardan birining t
qay
=165
o
S va burush burchagi 
+158
o
(2,737 rad) ga teng. Bu izomerlardan biri metil-
α-D-glyukozid, ikkinchisi 
esa metil-
β-D-glyukozid deb nomlangan. Bu glyukozidlar mutorotatsiyaga 
uchramaydi va Tollens yoki Feling reaktivlarini qaytarmaydi. 
Bunday omillar D-(+)-glyukoza tuzilishini o’zgartirish kerakligini tasdiqlar 
edi. 1895 yilda qator olimlarning (Tollens, Fisher va Tanreta) ilmiy izlanishlari 
natijasida D-(+)-glyukozaning xalqali tuzilishi taklif etildi. Bu tuzilishga 1926 
CHO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
HO 
CH
2
OH 
C 
C 
C 
C 
OH 
H 
D-(+)-glyukoza 
– C = O
H 
CH
3
OH, H
+ 
– C – OCH
3

H 
OH 
CH
3
OH, H
+ 
– C – OCH
3

H 
OCH
3 
aldegid 
yarimasetal 
asetal 

---

748 
yilda o’zgartirishlar kiritilib (xalqa o’lchamlari aniqlandi), hozirda yanada 
boyitilib, molekulaning konformatsiyasi ham aniq ko’rsatib berilgan. 
D-(+)-Glyukoza aldegid guruhining 
5-S
atomi bilan ta’sirlashuvidan hosil 
bo’luvchi yarimatsetal hisoblanadi; aldegid va spirt guruhlari bitta molekula 
tarkibiga kirgani uchun ham xalqali tuzilish vujudga keladi. 
D-(+)-Glyukozaning ikki izomer shaklda bo’lishi Fisher taklif etgan 
tuzilishga nisbatan bitta asimmetrik uglerod atomining ko’pligi bilan bog’liq
. α- va 
β- D-(+)-glyukozalar 
1-S 
atomidagi konfiguratsiyasi bilan farq qiluvchi 
diostereomerlardir. Bunday diastereomer juftlar 
anomerlar
deyiladi. 
α- va β-D-(+)-glyukoza yarimatsetallar shaklida oson gidrolizlanadi. Suvli 
eritmalarda anomerlar atsiklik shakli orqali – ikkala siklik izomerlarni saqlovchi 
muvozanat aralashmasi hosil bo’ladi. Shunday qilib, mutarotatsiya yarimatsetal 
xalqaning oson ochilishi va yopilishi bilan izohlanadi. 
D-(+)-Glyukozaning aldegidlarga xos reaktsiyalari – ozazonlar hosil qilishi, 
Tollens, Feling reaktivlarini qaytarishi, muvozanat aralashmasida oz miqdor 
atsiklik shaklning mavjudligi bilan bog’liq bo’lib, bu miqdor atsiklik komponent 
reaktsiyaga kirishgan zahotiyoq uning o’rni oson to’ldiriladi. Bu atsiklik 
tuzilishning kontsentratsiyasi juda kam bo’lib (0,5 %dan ham kam), qaytar 
reaktsiyalarning amalga oshishi uchun yetarli emas, shuning uchun ular bisulfit 
bilan addukt yoki Shiffa asoslari hosil qila olmaydi. Metil-D-glyukozaning izomer 
shakllari anomerlar bo’lib, IV va V xalqali tuzilishlarga ega. 
Metilglyukozidlar 1 mol metanol ta’sirida hosil bo’lsada, ular to’liq 
atsetallar hisoblanadi, chunki ikkinchi spirt molekulasi vazifasini 
5-C
atomidagi 
gidroksil guruh bajaradi. Glyukozidlarda mutarotatsiya xodisasi kuzatilmaydi, 
chunki ular atsetallar holatida suvli eritmalarda barqarordir. Kislotalarning suvli 
eritmalari bilan qizdirilganda dastlabki yarimatsetal (II va III) shakliga o’tadi.