Углеводлар

---

732 
 
UGLEVODLAR 
 
Monosaxaridlar. 
Biz oddiy deb bilgan yashil barglarda ikki elementar 
birikmalar – uglerod dioksid va suv ta’sirlashib shakarsimon moddalardan biri (+)-
glyukoza hosil bo’ladi. Bu jarayon fotosintez nomi bilan ma’lum bo’lib, uning 
amlaga oshishi uchun katalizator talab etiladi va bu vazifani yashil bo’yoq – 
xlorofill
bajaradi, reaktsiyaning energiya manbai yorug’lik yoki quyosh nuri 
xizmat qiladi. Minglab (+)-glyukoza molekulalari yirik, murakkab molekulaga 
birlashib, o’simliklarning asosiy qurilish materiali bo’lgan – sellyulozani hosil 
qiladi. (+)-Glyukoza molekulalarining bog’lanish tartibi o’zgarishi, 
kraxmal
molekulalarining hosil bo’lishiga olib keladi va bu mahsulot don-dunlarning, 
o’simlik urug’ining asosini tashkil etishi barchaga ma’lum.
1
Xayvonlar tomonidan kraxmalning istemol qilinishi, ularning yana (+)-
glyukoza hosil qilib parchalanishiga olib keladi. (+)-Glyukoza hayvon organizmida 
qon oqimi bilan jigarga o’tib, glikogen yoki xayvon kraxmaliga aylanadi; zarur 
bo’lganda glikogen yana (+)-glyukozaga o’tishi aniqlangan. Shuningdek, (+)-
glyukoza qon yordamida to’qimalarga o’tadi va uglerod dioksidi hamda suvga 
parchalanib, energiya ajralishi kuzatiladi. (+)-Glyukozaning bir qismi, yog’-
moylarga aylanadi, bir qismi azot saqlovchi birikmalar bilan ta’sirlashib 
aminokislotalar hosil qiladi, ular o’z navbatida hayot belgisi hisoblanuvchi oqsillar 
hosil qilib o’zaro birikadi. 
(+)-Glyukoza, sellyuloza, kraxmal va glikogen organik birikmalarning bir 
sinfi – 
uglevodlar
sinfiga mansub. Uglevodlar ozuqa mahsulotlarining asosini 
tashkil etadi: biz bug’doy donini (kraxmal saqlovchi) istemol qilamiz yoki uy 
1
T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, Pacific 
Lutheran University, Columbia University. 2014. – S. 979. 
19 

---

733 
xayvonlariga beramiz. Organizmda u go’sht va yog’ga aylanadi (bular ham istemol 
uchun mahsulot). Bizning kiyimlarimiz sellyuloza asosida qurilgan: bu paxta 
tolasi, atsetat tolalar va boshqalar. Bizning uy, mebellar yog’och asoslar – 
sellyulozadir. Shunday qilib, uglevodlar hayotimizda muhim o’rin tutadi. Yana 
birgina misol – qog’oz xaqida gapiradigan bo’lsak, hozirgi o’ta rivojlangan davrda 
inson faoliyatini sellyulozasiz tasavvur qilish naqadar qiyinligi ma’lum bo’ladi. 
Qog’oz bu – kitob, gazeta, jurnal, xat, pul, insonni tasdiqlovchi xujjat, qimmatbaho 
qog’ozlar, qutilar, etiketka va bu nomlarni yana va yana uzoq davom ettirish 
mumkin. 
Uglevodlar kimyosi – organik kimyoning qiziq bo’limlaridan biri. 
Uglevodlar kimyosini o’rganishda fotosintez deb ataluvchi murakkab jarayonlar 
ketma-ketligi ochib berilsa, (+)-glyukozaning oddiy uglerod dioksidi va suvga 
parchalanishidagi fermentatsiya jarayoni o’rganiladi. Bu ikki biokimyoviy 
muammolar orasida kimyogar-organik uchun muhim masala: uglevodlar tuzilishi 
va xossalarinini aniqlash, ularning boshqa organik birikmalarga o’tishi 
muammolarini yechish yotadi. 
Ayni bobda biz kislorod saqlovchi organik birikmalarning muhim sinfi – 
uglevodlarning ayrim xususiyatlari haqidagi bilimlarimizni boyitishga xarakat 
qilamiz.