Udk ­­ Qol jazba huqıqında

Awdarmanıń eski túrleri. Awdarma ámeliyatı payda bolǵannan baslap, túp nusqanı ana tiline qalay awdarmalaw kerekligi: sózbe-sóz be yáki erkin túrde me degen sorawlar awdarmashılar aldında dál kórinip turǵan dawlı mashqalalardan biri biri bolǵan. XX ásirdiń baslarında dóretiwshilik qılǵan kórkem sóz iyeleri, sózbe-sóz awdarmanı tańlap, ámeliy jumıslarda usı usıldan kóbirek paydalanǵan. Biraq awdarmashılardıń kópshiligi erkin awdarmanı abzal kórip, túp nusqanıń tekstin emes ruwhın, sózin emes mazmunın, forması emes, ondaǵı pikir tıyanaqlı oy bere alıwı kerek degen pikirdi alǵa súredi.¹³ Biraq mashqalanı teoriyalıq kóz qarasqa tiykar sheshiw lazımlıǵı heshkimniń oyına kelmegen. Teoriyalıq tiykardıń islenbegenligi awdarma processine hár tárepleme jantasıwdı júzege shıǵaradı. Bul óz náwbetinde bir qansha awdarma túrleriniń júzege shıǵıwına sebep boladı.¹⁴ Olardıń ayrımları ilimiy dóretiwshilik, ayrımları ilimiy emes dep tán alınadı.
«Kórkem shıǵarmanı bir tilden ekinshi tilge awdarmalaw waqtında eń múshkili frazeologizmler hám filosofiyalıq mazmundı saqlap qalıw júdá qıyın. Sonlıqtan tiykarǵı túp nusqanı sózbe-sóz ózgerpesten awdarmalaw áwdarma mazmunınıń ózgermewin támiynleydi» (Manetti)
«Sózbe-sóz awdarma: Avtor tekstti sózbe-sóz awdarmalaw arqalı onıń mazmunlıq wazıypalarınıń bаylanıslılıǵın shiyelendiretuǵın tuyǵı sezim tásirsheńligin, kórkem obrazlı qásiyetlerin qarańǵılastıradı. Sonday-aq til norması hám til mádeniyatlılıǵınıń buzılıwına alıp keledi hám túp nusqanıń jetkilikli-adekvat awdarması sıpatında qabıl etip bolmaytuǵın eki tárepli tekstine aylanadı. Awdarmanıń bul túrin kórkem ádebiyatta qollanıw múmkin emes» (Dyu Belle)
Erkin awdarma awdarma ámelyatınıń eski usıllarınan biri bolıp, XX ásirde qollanılǵan áhmiyetli usıllardıń biri bolǵan. Bunda awdarmashı túp nusqanıń formasın saqlap, mazmunın óz sózleri menen qısqa hám ápiwayı etip súwretlep bergen. Awdarmada dialoglar saqlansa da, personajlardıń kórinisleri tolıq ashıp berilmey qalǵan. Nátiyjede avtor tárepinen jaratılǵan bahalı tuyǵı sezimler sáwlesi qurǵaq súwretlengen shıǵarmaǵa aylanıp qalǵan. Ayrım tariyxıy shıǵarmalardı awdarmalawda awdarmashılar personajlar qásiyetin túsinbey ózgertip, pikirlerin qosıp, shıǵarmadaǵı ayrım kórinislerdi túsirip qaldırǵan.¹⁵ Bunıń aqıbetinde avtor tárepinen jaratılǵan shıǵarma awdarmada tanıp bolmas dárejede ózgertip jiberilgen. Original shıǵarmanı tuwrıdan-tuwrı durıs kórkemlep dál óziniń mánisin bere alatuǵın awdarmashılar derlik bolmaǵanlıǵı sebepli erkin awdarma menen bolsa da shıǵarmanı jetkerip beriw wazıypası baslı orınǵa qoyılǵan.
Avtorlastırılǵan awdarma: bunda awdarma avtor razılıǵı menen ámelge asırıladı. Avtor shıǵarmasınıń joqarı kórkem estetikalıq qunǵa iye emesligi sebepli ózge tildiń kitap oqıwshısı tárepinen joqarı bahalanıwına kózi jetpegen soń, avtor shıǵarma taǵdirin ózine qaraǵanda talantlı awdarmashı qolına tapsıradı. Nátiyjede awdarma tiykarǵı nusqaǵa qaraǵanda bahalı hám qunlı shıǵıw itimallıǵı kúshli boladı. Bulardıń barlıǵı awdarma óneri ele tolıq rawajlanbaǵan dáwirlerde qollanılǵan.
Búgingi kúnde awdarmanıń jetilisken túrleri júdá kóp: kórkem shıǵarmalar awdarması, ilimiy texnikalıq ádebiyatlar awdarması, siyasiy-publisistikalıq materiallar awdarması, rásmiy hújjetler awdarması, kinofilmler awdarması. Usılardan kelip shıǵıp, awdarma xarakterine bola ádebiy, ilimiy, publisistikalıq hám rásmiy awdarmalarǵa bólinedi. Bulardıń ishinde kórkem awdarma ayrıqsha áhmiyetli orınǵa iye. Awdarmalanıp atırǵan tekst xarakteri kórkem awdarmanıń ózine tán ornın belgileydi. Kórkem awdarmanıń ózgesheligi sonda, kórkem estetikalıq hám poetikalıq principler basshılıqqa alınadı.¹⁶ Kórkem awdarmanıń wazıypası usıǵan tiykar anıq estetikalıq tásirlilikke erisiw hám kórkem obraz jaratıwdan ibarat. Kórkem awdarmanıń basqa awdarmalarǵa qaraǵanda júgi awırraq boladı. Sebebi kórkem awdarmanıń óz aldına qıyınshılıǵı, quramalılıǵı, talaplardıń joqarılılıǵı ayrıqsha juwapkershilikti talap etedi.
Kórkem shıǵarmalardı awdarmalawǵa bel baylaǵan awdarmashı eki til—túp nusqa hám awdarma tilin tereń tereń ózlestirgen bolıwı, dóretiwshilik talant bolıw menen birge kórkem ádebiyat nızamlıqlarına da “tisi ótiwi” kerek. Sebebi ádebiyat túrli ádebiy normalar, kórkem súwretlew quralları, menen jumıs isleydi. Poeziyalıq awdarmada bolsa, rifma, redif, ton sıyaqlı máseleler dál kórinip turadı.¹⁷ Sonday-aq shıǵarmanıń ritm hám intonaciya saqlaw, personaj xarakterin túpnusqadaǵıday tábiyiyligi menen kórsetiw, milliy koloritin beriw, frazeologizmlerdiń anıq varintların tabıw dialektlik ózgesheliklerin jetkerip bere alıw sıyaqlı úlken-kishi talaplar bar. Bulardıń hámmesi haqıyqatında da awdarmashı úlken kúshke iye bolıw kerekligin dálilleydi.
Awdarmanı basqa tilge awdarmalaw shiyelengen problema. Bul mashqalanıń túyinin durıs tabıw ushın ádebiyattıń jan kúyerleri kóbeyiwi kerek. Ádebiyat nızamları menen durıs bahalay alatuǵın sınshılar kóp bolsa ǵana kórkem awdarma rawajlanadı. ¹⁸Awdarmanıń bul túrine ózin baǵıshlaw hár kimniń de qolınan kele bermeydi. Sonı da aytıp ótiw kerek awdarma kerek dep hesh qanday tayarlıqsız kórkem awdarma jaratıw kitap oqıwshınıń ádebiyatqa bolǵan húrmetin páseytedi. Basqa tilde jaratılǵan haqıyqıy túp nusqadaǵı bahalı shıǵarmanı oqıp, jańa estetikalıq zawıq ala alsaq bul biz ushın úlken jetiskenlik. Biraq bunday imkanyatqa iye bolǵan kitap oqiwshılar jámiyette siyrek ushırasadı. Ana tilimizge ulıwma jaqın bolmaǵan tildegi shıǵarmanı oqıy almawımız anıq. Mine usınday waqıtta kórkem awdarma bizge járdem beredi.
Kórkem shıǵarma qaysı dáwirde bolmasın óziniń áhmiyetli wazıypasın atqarıp keldi. Ol insan sanasınıń rawajlanıwına, mádeniyatınıń joqarılawına xizmet qılıp kelgen. Logikalıq oylaw, ózin túsinip jetiw, ómirdegi ózimizdi kóriw imkanyatı kórkem shıǵarma oqıw arqalı júzege shıǵadı. Al kórkem awdarma usı shıǵarmanıń xizmetleriniń anaǵurlım joqarı nátiyje beriwine sebep boladı.¹⁹
Tilde paydalanılatuǵın hár bir leksikalıq yaki frazeologiyalıq birlikler málim bir qaǵıydalar tiykarında jasalıwınan tısqarı, jámiyettiı aqıl-zákawatı, logikalıq oy pikirleriniń jemisi desekte boladı. Biraq awdarmada durıs ańlay almaw shıǵarmanıń logikalıq mazmunınıń joytılıwına alıp keledi. Sóylew mádenyatınıń pútkilley ózgerip ketiwi de ushırasadı.²⁰ Ulıwma til mádeniyatı sıyaqlı awdarma tili mádeniyatı da, birinshi náwbette til normalarınan durıs paydalanıwdı talap etedi. Bunday normalarǵa ámel qılıw logika menen tikkley baylanıslı. Shıǵarmadaǵı ayrımpikirler awdarmashılar tárepinen hár túrli variantlarda bayan etiledi, bul variantlardıń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq jaqtan logikaǵa durıs kelgenligi sebepli til mádeniyatınıń puqta saqlanǵanlıǵınıń gúwası bolamız. Ayrımları logikadan tikkley tıs bolıp shıǵarmada til norması, áhmiyetlisi til mádeniyatı saqlanbay qaladı.²¹ Hár bir bayan etilip atırǵan pikirdegi sózler arasındaǵı baylanıs úzliksiz, túsinikli, isenimli, bolıwı oqıwshınıń sanasınıń shıǵarmanı hár tárepleme tolıq túsinip jetiwine sebep boladı. Oqıwshınıń kórkem awdarma oqıp estetikalıq zawıq ala alıwı usı sıyaqlı qaǵıydalardıń óz ornında durıs paydalana alıwına baylanıslı boladı.
Hár bir kókem shıǵarma ózine tán forma mazmunǵa iye boladı. Forma hám mzmunnıń awdarmada qayta jaratılıwı, ózligin saqlawı adektevatlıqqa erisiwdiń tiykarǵı shártleriniń biri esaplanadı. Ayrım awdarmashılar jumısında mazmun birinshi orınǵa qoyılıp, formaǵa itibarsızlıq penen qaralatuǵın bolsa, avtor usılı hám personajlar xarakteri tolıq ashıp berilmey qaladı. Awdarma jumısı hámme waqıt forma hám mazmundı bir pútin etip tikley alıwı lazım, ol awdarmashıdan túp nusqanıń mazmun hám ideya birligin qayta jaratıw menen birge formanı túp nusqadaǵıday etip tikley alıw qatań talap etiledi.²² Kóplegen ilimiy miynetlerde forma hám mazmunnıń dialektlik birligin awdarmada qayta jaratıw zárúrligi haqqında júdá kóp pikirlerdi ushıratamız. Biraq usı awdarmaǵa arnalǵan miynetlerdiń hesh qayıssında bul máslele keń kólemli etip, anıq mısallar menen dálillep kórsetilmegen. Bul álbette awdarma boyınsha ilimiy izertlew jumıslarınıń jetkiliksiz ekenligin jáne bir márte dálilleydi. Bul jaǵday awdarmanıń usı máselesi ilimiy-teoriyalıq jaqtan keńrek hám tereńrek ashıp beriw imkaniyatın sheklep qoyadı.²³
Mazmun hám forma birliginiń awdarmada tolıq sáwlelendiriliwi awdarmashıdan tek ǵana ámeliy emes, sonday-aq teriyalıq bilimler menen puqta qurallanǵan bolıwın talap etedi. Til sırları tolıq ózlestirip bolmay atırıp, túp nusqa hám awdarma tilleriniń ózine tán nızam qaǵıyadalrı hám avtordıń individual dóretiwshilik usılı menen tolıq tanıspay turıp, túp nusqanıń haqıyqıy psixologiyasın beriw múmkin emes. Bunı ataqlı awdarmashı G.R.Gachechiladze tómendegi pikiri menen tastıyqlaydı: «Bir qaraǵanda shıǵarmanı qayta jaratıw onıń forma hám mazmun birligin qayta tiklew arqalı ámelge asatuǵınday bolıp kórinedi. Biraq bul aqırı joqtay bolıp kóringen joldan shıǵıp ketiw imkaniyatı bar: bul awdarmanıń haqıyqıy kórkem óner ekenligindedur. Awdarma sonıń ushında kórkem óner yaǵnıy onda forma hám mazmun bir birinen ajratılıp emes al bir pútin tárizde qayta jaratıladı... Awdarmashı túp nusqaǵa say forma hám mazmun pútinligin jarata alıwı shárt.» Kórkem sóz iyesi L.N. Tolstoydıń on-on bes qatarlı tekstin awdarmada hesh qanday tiykarsız mayda bóleklerge bólip taslaw A.S. Pushkinniń tereń hám bay mazmunǵa iye sulıw formanı qayta jarata almaw, Shekspirdiń kúshli aqıl-oy dárejesin bildiriw ushın qollanılǵan kórkem súwretlew qurallarına muwapıq lingvistikalıq qurallardı durıs paydalana bilmew tek ǵana formaǵa tásir etip qoymay, al mazmunnıń tolıqlıǵına da ziyan tiygizedi. Shın mánisinde, túp nusqaǵa forması jaǵınan say awdarma ǵana mánisi hám stillik wazıypaları menen kórkem estetikalıq oypikirdi payda etedi.²⁴
Bul boyınsha ámeliy hám teoriyalıq jumıslar jetkiliksiz ekenligi hámmemizge belgili. Qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwında kórkem awdarmanıń áhmiyeti júdá joqarı. Kórkem awdarmanı ádebiyat, filosofiya, psixologiya pánleri menen tıǵız baylanısta úyreniw zárúr.²⁵ Kórkem awdarma estetikası talaplarına juwap bere alǵan awdarmashı jaqsı awdarma isley aladı. Sonlıqtan awdarmashı hám ádebiyatshı, hám psixolog, hám filosof bolıwı kerek, sonda ǵana kitapqumardıń sanasına jetip baratuǵın qunlı shıǵarma jaratladı. Qaraqalpaq ádebiyatında awdarma boyınsha ilimiy, sın maqalalar jazılıp, bul ádebiyattıń tiykarǵı rawajlanıw jolı ekenligi haqqında ádebiyatshılarımız tárepinen dálillense, jas ádebiyatshılar arasınan bul tarawǵa bekkem bel baylaytuǵın jaslar shıǵadı dep oylaymız.