|
1.6.9. Daryolar gidrologiyasi mustaqillik yillarida
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, gidrologik tadqiqotlarning
asosiy markazlari bo‘lgan Gidrometeorologiya ilmiy tadqiqot instituti,
O‘zbekiston Milliy universiteti, O‘zbekiston Fanlar akademiyasining
Geologiya va geofizika instituti, Toshkent Irrigatsiya va melioratsiya
insitituti hamda shu institut qoshidagi Irrigatsiya va suv muammolari
instituti kabi ilmiy tadqiqot muassasalarida daryolar gidrologiyasi va
umuman gidrologiya fanining rivojiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
O‘lkamiz daryolari to‘yinishining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan
tog‘
muzliklarining
birinchi
katalogi
(jadvali)
1930-yillarda
N.L.Korjenevskiy
tomonidan
yaratilgan
bo‘lsa, mamlakatimizda
“Glyasiologiya” fanining keyingi rivoji va jahon miqyosida tan olinishi
G.E.Glazirin, V.G.Konovalov, V.I.Ratsek, V.F.Suslov, A.S.Shetinnikov,
V.Nozdryuxin, A.A.Kreyter, M.A.Nosirov, A.A.Akbarov, B.A.Kamolov
kabi olimlarning nomlari bilan bog‘liqdir. Hozirgi kunda bu sohadagi
tadqiqotlar
B.K.Saryov,
A.V.Ni,
F.I.Persiger,
G.P.Kim,
I.G.Tomashevskaya, E.Semakova, M.Petrov kabi yosh olimlar tomonidan
muvafaqqiyatli davom ettirilmoqda.
O‘tgan asrning birinchi yarmida daryolar boshlanadigan tog‘ ko‘llari
yoki
ular
kelib
quyiladigan
tekislik
ko‘llarini
o‘rganishga
N.L.Korjenevskiy, L.A.Molchanov, N.G.Mallitskiy kabi olimlar asos
solgan. Mamlakatimizda ko‘lshunoslikning keyingi rivojiga V.N. Reyzvix,
A.M.Nikitin, M.A.Nosirov, N.E.Gorelkin, J.J.Nurboyev, O.S.Nuriddinov
51
kabi olimlar katta hissa qo‘shdilar. O‘zbekiston Milliy universitetida ilk
bor «Ko‘lshunoslik» (mualliflar: F.H.Hikmatov, D.P.Aytbayev, 2002 y.)
o‘quv qo‘llanmasi yaratildi.
Mamlakatimizda
daryolar
oqimini
gidrologik
hisoblash
va
prognozlash borasida dastlabki tadqiqotlar E.M.Oldekop, L.K.Davidov,
ulardan bir muncha keyin P.M.Mashukov, Z.V.Djordjio, E.I.Girnik,
N.N.Aksarin, N.K.Lukina, Yu.M.Denisov, A.I.Sergeyev, L.N.Borovikova,
S.Karimov, A.M.Ovchinnikovlar tomonidan amalga oshirilgan. Hozirgi
kunda A.F.Shohidov, A.A.To‘laganov, A.V.Pak, N.A.Agalseva kabi
olimlar shu yo‘nalishda tadqiqot olib bormoqdalar.
Daryolarda
kechadigan
gidrologik
jarayonlarni
matematik
modellashtirish muammolari bo‘yicha Yu.M.Denisov va uning shogirdlari
- A.I.Sergeyev, L.N.Borovikova, A.F.Shohidov, A.A.To‘laganovlar
amalga oshirgan tadqiqotlar diqqatga sazovordir.
Tog‘ daryolarida kuzatiladigan sel toshqinlari, ularning genezisi
muammolarini geografik va gidrologik o‘rganish bilan F.K.Kocherga,
P.M.Karpov, T.Mustafaqulov, V.P.Pushkarenko, A.Saidov, V.Babko va
boshqalar shug‘ullangan bo‘lsalar, hozirgi kunda bu yo‘nalishdagi
tadqiqotlar R.G.Vafin, G.N.Trofimov, S.To‘laganov, A.S.Merkushkin va
boshqalar tomonidan davom ettirilmoqda.
Mamlakatimizda
gidrologik
tadqiqotlar
majmuida
daryolar
havzalarida kechadigan suv eroziyasi hamda daryolarning loyqa oqiziqlari
genezisi
masalalarini
o‘rganishga
V.L.Shuls,
O.P.Shcheglova,
Yu.N.Ivanov, A.A.Xonazarov, A.R.Rasulovlar asos solganlar. Ayni paytda
bu
yo‘nalish
S.R.Saidova,
Z.S.Sirliboyeva,
F.H.Hikmatov,
D.P.Aytbayevlar tomonidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Daryolar o‘zani va
ular quyiladigan suv omborlaridagi dinamik jarayonlarni o‘rganishni
S.T.Altunin, A.M.Muhamedov, V.S.Lapshenkov, I.A.Shneer kabi olimlar
boshlab bergan bo‘lsalar, keyingi yillarda bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar
N.I.Zudina, X.A.Ismagilov, M.B.Boqiyev, Z.S.Sirliboyeva, A.A.Libert,
D.P.Aytbayev va boshqalar tomonidan davom ettirilmoqda.
Keyingi
yillarda
mamlakatimizda
daryolar
gidrokimyosi
(E.M.Vidineyeva, Q.A.Domlajonov, E.I.Chembarisov), daryolar suv
resurslarini muhofaza qilish (R.M.Razaqov, Sh.Muradov, D.Yu.Yusupova,
Yo.Q.Xayitov),
paleogidrologiya
(G.N.Trofimov,
F.Ya.Ortiqova),
gidroekologiya
(A.Nazarov,
A.Abdurahmanov,
Z.S.Sirliboyeva,
S.R.Saidova) kabi yo‘nalishlar ham shakllanmoqda.
Hozirgi kunda mustaqil respublikamizda barcha suv havzalari,
jumladan, daryolar, ko‘llar, muzliklarda kuzatish ishlari O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati
52
markazi tomonidan muvaffaqqiyatli amalga oshirilmoqda. Ularning
muhofazasi masalalari esa O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza
qilish davlat qo‘mitasi zimmasiga yuklatilgan. Yuqoridagilardan tashqari suv
muammolari, suv inshootlarini loyihalash va qurish ishlari bilan
shug‘ullanadigan bir qancha maxsus ilmiy tadqiqot va loyihalash institutlari
faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular uchun yetuk va malakali mutaxassislar esa
Respublikamiz oliy o‘quv yurtlari va o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlarida
tayyorlanmoqda.
Jumladan, mustaqillik yillarida Toshkent Gidrometeorologiya kasb-
hunar kolleji tashkil etildi. Shuningdek, O‘zbekiston Milliy universiteti,
Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti, Toshkent davlat texnika
universitetida bakalavrlar va magistrlar tayyorlanmoqda. O‘zbekiston
Milliy universiteti va Gidrometeorologiya ilmiy-tekshirish institutida shu
soha bo‘yicha yuqori malakali ilmiy va ilmiy-pedagogik xodimlar
tayyorlash maqsadida katta ilmiy xodim-izlanuvchi instituti faoliyati
yo‘lga qo‘yildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
