|
Zahiriddin
Muhammad
Bobur
(14831530-yillar)
ning
"Boburnoma" asarida ham yurtimiz gidrografiyasi daryolari, ko‘llariga
tegishli ma’lumotlarni ko‘plab uchratish mumkin. Unda daryolarning
chuqurligi, muzlashi, oqim rejimi, oqim miqdori (necha tegirmon suv
oqishi) bayon etilgan. Bobur ta’biricha, Hindikush va Himolay tog‘lari
shimol va janub daryolari suvini ajratuvchi (suvayirg‘ich) dir.
Hindikushning g‘arbiy qismidagi baland qorliklardan boshlanadigan
daryolar haqida shunday yoadi: "... Xirmand va Sind va Dug‘oba, Qunduz
va Balxob suyi chiqar. Derlarkim, bir kunda har to‘rt daryo suyidan ichsa
bo‘lur". Bobur daryolarning to‘yinish manbalaridan biri qorliklar haqida
shunday yozadi: "Kobulning g‘arbiyjanubida ulug‘ qorlik tog‘ tushubtur,
qori qorga etar, kam yil bo‘lg‘aykim, qorga etmagay". Yoki
47
"Boburnoma"da daryo va ko‘llarni badiiy mahorat bilan tasvirlanganining
guvohi bo‘lamiz: "... Obi Istodag‘a (Afg‘onistondagi ko‘l) etduk. G‘arib ul
suv nazarga keldi. Ul yuzdagi dashtlar xud aslo ko‘rinmaydur. Suv osmon
bila payvand ko‘rinadur, ul yuzdagi tog‘lar va pushtalar netavrkim,... yer
birla ko‘kning orasida muallaq ko‘rinadur".
Boburning zamondoshlari ham o‘z asarlarida suv havzalari ta’rifiga
katta e’tibor berganlar. Masalan, Boburning qarindoshi
Muhammad
Haydar Mirzo
(1499 - yilda tug‘ilgan) ning 15411547 yillarda bitilgan
"Tarixi Rashidiy" asarida quyidagilar yozilgan: "Issiqko‘l (gird atrofi) 20
kunlik yo‘ldir... oyog‘i hech yerga chiqmaydilar, Chunki to‘rt atrofi
tog‘dir. Shuncha suvki Issiqko‘lga kiradir, hammasi shirin va latifdir.
Issiqko‘lga kirmoqlik bilan ul martabada achchiq bo‘ladir... qoyra suv
ko‘zga yo og‘izga tegsa achish paydo bo‘ladu. Ammo nihoyatda sof,
pokiza suvdir". Yoki Balxash ko‘li haqida shunday yozadi: "Ko‘kcha
dengiz (Balxash) bir ko‘ldirki,... to‘g‘rasi va ba’zi yerlari qiyosan 30 farsah
bo‘lg‘ay. Vaqtiki zimiston (qish) bo‘lib,... muzlab qolsa, o‘zbeklar muz
yuzasidan ikki kechakunduz sur’at birla yurib o‘tarlar... Ko‘p miqdor
suvlar Ko‘kcha dengiziga quyiladi. Hech yerga oyog‘i chiqmaydir".
Mana shu davrlarda suv ilmining amaliy tatbiqi, ya’ni daryolardan
kanallarga kerakli miqdordagi suvni chiqarib berish asosiy muammolardan
hisoblangan. Uni hal etishda olimlar va miroblar daryolarda suvning oqish
tezligini hisobga olib, suv yo‘lini to‘sishda turli usullardan foydalanganlar.
Oqish tezligi katta bo‘lgan tog‘ daryolaridan suv olishda tosh, shag‘al
uyumlari bilan mustahkamlangan yog‘och qoziq bog‘lamlaridan,
daryolarning quyi oqimida, ya’ni tezlik nisbatan kichik joylarda esa
qamish, shoxshabba bog‘lamlaridan foydalanilgan.
Ekin maydonlarida yozgi suv taqchilligiga barham berish maqsadida
bahorgi toshqin suvlarini to‘plashga imkon beradigan, o‘z davriga nisbatan
yirik suv omborlari qurilgan. Ulardan biri XVI asrda Nurota tumanining
Oqchob qishlog‘i yaqinida Beglarsoy daryosida qurilgan Abdullaxonbandi
suv omboridir. U haqiqiy muhandislik suv inshooti bo‘lib, to‘g‘on tubi suv
o‘tkazgichlari hamda toshqin suvlarini o‘tkazib yuborishga mo‘ljallangan
maxsus qurilmalarga ega bo‘lgan. Arxeologlar, jumladan, akademik
Abdulahad Muhammadjonovning guvohlik berishicha, to‘g’onning qurilish
uslubi va sifati hozirgilardan deyarli farq qilmaydi.
Umuman olganda, Temur va temuriylar, ayniqsa, Ulug‘bek va
Navoiylar
davrida
mamlakat
gullab-yashnagan,
yangi
yerlar
o‘zlashtirilgan, obodonlashtirish ishlariga katta e’tibor qaratilgan. Natijada,
ko‘p yerlarga kanallar yordamida suv chiqarilib, bog‘-u bo‘stonlarga
aylantirilgan, yirik shaharlar va aholi punktlarining suv ta’minoti
48
yaxshilangan. Hatto Navoiyning ham asli kasbi miroblik bo‘lgani, Hirot
shahri va uning atroflarida bir qancha kanallar qazdirgani hozirgi kunda
ko‘pchilikka ma’lumdir. Masalan, «Boburnoma»da qayd etilishicha,
Mashhad yaqinida joylashgan Turuqband suv inshooti Mir Alisher Navoiy
tomonidan qurdirilgan. Shuningdek, u Tus viloyatining Chashmako‘l
mavzesidan 10 farsah (60-70 km) masofada kanal qazdirib, Mashhadga suv
keltirish ishlariga ham boshchilik qilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
