Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

Koktsinellidlar yoki xon qizi qo‘ng‘izlari 
(Coccinellidae) 
oilasi
vakillari 
qisman yirtqich va qisman o‘simlikxo‘r. Tanasi turli rangda, yelka tomoni bir oz 
bo‘rtib 
chiqqan, 
tugmacha 
shaklida 
(yumaloq). 
Lichinkalari 
serharakat, 
kompodesimon, tukdor, xollar va so‘gallar bilan qoplangan.
Foydali hasharotlar hisoblanadi. Qo‘ng‘izlarining kattaligi 5-7 mm dan oshadi. 
Tanasining orqa tomoni yumaloq, qorin tomoni yassi. 4500 ga yaqin turi bor. MDH da 
200 dan ortiq, Markaziy Osiyoda 180 va O‘zbekistonda 106 dan ortiq turlari aniqlangan. 
Ulardan 80 ga yaqin turlari entomofag sifatida ma’lum (Mansurov va bosh., 2002). 
Tanasining orqa tomoni yumaloq, qorin tomoni esa yassi bo‘ladi. Bu qo‘ng‘izlarning ust 
qanoti qizil yoki sariq rangda bo‘ladi.
Bezovta qilingan qo‘ng‘izlar va ularning lichinkalari o‘z tanasidan qizg‘ish o‘tkir hidli 
zaharli suyuqlik ajratib chiqaradi. Shuning uchun ularga qushlar va boshqa hasharotxo‘r 

---

191 
58-rasm. O‘simlik bitlari kushandasi-
yetti nuqtali xonqizi qo‘ng‘izi 
(Coccinella septempunc-tata): 
1-voyaga 
yetgani, 2-tuxumlari, 3-lichinkasi,
4-g‘umbagi. 
hayvonlar tegmaydi. Qo‘ng‘izlarning ko‘zga yaxshi tashlanib turgan rangi ogohlantiruvchi 
rang bo‘lib hisoblanadi. 
Qo‘ng‘izlarning 
ko‘zga 
yaxshi 
tashlanib turgan rangi ogohlantiruvchi rang 
bo‘lib hisoblanadi. Xon qizi qo‘ng‘izlari va 
ularning 
lichinkalari 
shira 
bitlari, 
qalqondorlar, kapalaklarning yosh qurtchalari 
va 
boshqa 
mayda 
hasharotlar 
bilan 
oziqlanadi. Ular orasida yetti nuqtali xon qizi
 
(Coccinella septempunctata) 
ayniqsa foydali 
hisoblanadi (58-rasm).
Bu qo‘ng‘izlarning kattaligi 5,5-8 mm 
keladi. Tanasi tiniq qizil rangli sharsimon 
qanot qalqonida 7 ta qora nuqtasi bor. Bu tur 
butun Yevropani, Osiyoni va Shimoliy 
Afrikani egallagan. Uncha katta bo‘lmagan 
boshi ko‘krak oldiga kirib ketgan. Tiniq to‘q 
sariq tuxumini o‘simlik bitlari va boshqa 
zararkunanda 
hasharotlar 
koloniyasiga 
qo‘yadi. Lichinkasi kulrang, qizil nuqtali 
bo‘lib, juda ochko‘z. Lichinkasi va voyaga 
yetgan xon qizi qo‘g‘izi mevali daraxtlar, 
g‘o‘za, beda va sabzavot-poliz ekinlarining 
zararkunandalari bilan oziqlanadi.
Bitta qo‘ng‘iz bir kunda 50 tadan 270 
tagacha, hayoti davomida 4-6 mingtagacha shira 
bitini yeydi.. Kuzda bu qo‘ng‘izlar qishlash 
uchun tog‘larga uchib o‘tadi. Ular hamma 
joyda 
keng 
tarqalgan, 
barcha 
tabiiy 
mintaqalarda uchraydi. Bu tur xon qizi shira 
bitlari, qalqondorlar, o‘rgimchakkana va 
boshqa zararkunandalarni qiradigan eng 
foydali hasharotlardan hisoblanadi.
Xon qizi qo‘ng‘izlari va ularning lichinkalari shira bitlari, qalqondorlar, kapalaklarning 
yosh qurtchalari va boshqa mayda hasharotlar bilan oziqlanadi. 
O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida poliz ekinlariga (qovun, bodring, qovoq)
 
poliz 
qo‘ng‘izi
(Epilachna chrysomelina) 
ziyon keltiradi. Koktsinellidlar o‘simliklarda 
g‘umbaklanadi.
O‘zgaruvchan tugmacha qo‘ng‘iz 
(Adonia veriagate)
ham foydali bo‘lib, u 

---

192 
butun Yevropa, Shimoliy Afrika va Amerikani egallagan. MDH da Rossiyaning 
Yevropa qismida, Ukraina, Kavkazda, Qozog‘iston va Markaziy Osiyo mintaqalarida 
tarqalgan. O‘zgaruvchan tugmacha qo‘ng‘iz ham yetti nuqtali xon qizi qo‘ng‘izi kabi 
juda katta foyda keltiradi. Tunlamlar tuxumlarini, jumladan g‘o‘za tunlamining 1, 2 
yoshdagi lichinkalarini yo‘qotishda ular katta rol o‘ynaydi.
O‘zgaruvchan tugmacha qo‘ng‘iz asosan quyosh yaxshi tushadigan ochiq 
joylarda juda ko‘plab uchraydi. Bu qo‘ng‘izlar asosan aprel oyida qishki uyqudan 
uyg‘onadi. 10-14 kun faol oziqlanib jinsiy voyaga yetadi va tuxum qo‘ya boshlaydi. 
Tuxum qo‘yish davri 1,5 oy davom etadi. Tuxum qo‘ygandan keyin qo‘ng‘izlar nobud 
bo‘ladi.
G‘o‘za-beda zararkunandalarini yo‘qotishda o‘n bir nuqtali semiadaliya 
(Semiadalia undecimnotata ) va ikki nuqtali adaliyalar 
(Adalia bipunktata)
ham muhim 
rol o‘ynaydi.
O‘rta Osiyoning beda va g‘o‘za dalalarida nuqtali xon qizi qo‘ng‘izi 
(Stethorus 
punctillum)
tez-tez uchrab turadi. Uning kattaligi 1,5 mm atrofida, tanasi ovalsimon 
shaklda, oqimtir-jigarrang tukchalar bilan qoplangan. Nuqtali xon qizi qo‘ng‘izi 
o‘rgimchakkanalarni yeb katta foyda keltiradi. Ularning lichinkalari kulrang, bosh 
qismi qoramtir, jigarrang, kattaligi 1-3 mm, lichinkasining 1 kunlik oziq-ovqat 
ratsioniga 140-450 ta o‘rgimchakkana to‘g‘ri kelar ekan. Jinsiy voyaga yetguncha 900-
2000 tacha o‘rgimchakkanani yeb yo‘q qiladi. Nuqtali xon qizi qo‘ng‘izlari odatda ikki 
oy hayot kechiradi. Bu qo‘ng‘iz hayoti davomida 4-5 marta nasl beradi.