У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги


XII-МАВЗУ. НУТКНИНГ ТОВУШ МАДАНИЯТИНИ



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet85/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

XII-МАВЗУ. НУТКНИНГ ТОВУШ МАДАНИЯТИНИ
ТАРБИЯЛАШ
Нуткнинг товуш маданияти тушунчаси
Нутк,нинг товуш маданнятига дойр ишлар булимлари
Хар бир ёш боскичида нуткнинг товуш маданиятини
тарбиялаш
Нутцнинг товуш маданияти тушунчаси
Нутк маданияти - бу тугри сузлай олиш, яъни нуткий 
мулокот шартлари ва ф икр билдириш дан кузланган максадни 
хисобга олган холда хамда барча тил воситаларидан (тил 
воситаларидан, 
шу жумладан 
интонация, лексик 
захира, 
грамматик шакллардан) фойдаланган холда баён килинаётган 
мазмунга мос холда гапиришдан иборатдир.
Бола сузлашни урганмокда. Лекин бунинг учун у аввал 
ушбу 
тилга 
хос 
булган 
барча 
фонемаларни 
айтишни; 
товушларни ва сузда муайян позицияда турган товушлар 
бирикмасини 
анъанага 
мувофик 
холда, 
яъни 
орфоэпия 
Коидалари буйича талаффуз килишни; интонацияни яратувчи 
просодемаларни моделлаштиришни узлаштириб олиши лозим.
Болаларга она тилида нуткни ургатиш тажрибасидан 
маълумки, алохида товушлар артикуляциясини узлаштириш 
бола учун энг кийин вазифа хисобланади. О.И.Соловьева 
нуткнинг товуш маданиятини тарбиялашга дойр ишларнинг 
асосий 
йуналишларини 
белгилар 
экан, 
«педагог олдида 
болаларга сузлардаги товушларни соф, тоза талаффуз килиш, 
сузларни рус тилининг орфоэпия коидаларига мувофик холда 
тугри талаффуз килиш, аник талаффуз этишни (яхши дикция) 
ургатиш, уларда ифодали нуткни тарбиялаш вазифалари 
турганлигини» таъкидлайди1.
Баъзан 
тарбиячининг 
болаларда 
тугри 
нуткни 
ш акллантириш
борасидаги 
фаолияти 
товуш 
талаффузи 
камчиликларини бартараф этувчи логопед мехнати билан 
таккосланади. Бирок нуткнинг товуш маданиятини тарбиялаш
факатгина 
товушларни 
тугри 
талаффуз 
этиш ни 
ш акллантириш дан иборат эмас. Товушларни тугри 
талаффуз
* Соловьева О.И. Методика развития речи и обучения родному языку в 
детском саду. 3-наш р. М., 1966, 50-51-бетлар.
231


этишни 
шакллантириш 
нуткдаги 
товуш 
маданиятини 
тарбиялашга 
оид 
ишларнинг 
бир 
кисмидир. 
Тарбиячи 
болаларга тугри нуткий нафас олиш, она тилидаги барча 
товушларни талаффуз килиш, сузларни аник, айтиш, товушдан 
фойдаланишни ургатади, болаларни 
шошмасдан 
ифодали 
Килиб сузлашга одатлантиради.
Айни 
пайтда 
нуткдаги 
товушни 
шакллантириш 
жараёнида 
тарбиячи 
айрим 
логопедик 
усуллардан 
фойдаланиши, 
яъни 
худди 
логопед 
каби 
нутк 
камчиликларининг олдини олишга каратилган ишлар билан 
шугулланиши мумкин.
Товуш артикуляциясини эгаллаш анча узок ва мураккаб 
жараён булиб, у купинча беш йил, баъзан эса етти йилгача 
чузилади: бу борадаги ишлар муваффакиятли олиб борилган 
такдирда бола беш ёшдан бошлаб соф сузлай бошлайди. 
«Мактабгача таълим муассасасида тарбиялаш дастури» бола 
\аётининг еттинчи йилига келиб - яъни, болаларга укиш ва 
ёзиш ургатиш бошланадиган даврга келиб унинг барча 
товушлар артикуляциясини тулик узлаштиришини таъминлаш 
вазифасини куяди.
Болаларга тугри 
талаффузни 
узлаштириш 
вазифаси 
агарда улар орфоэпик талаффузли шахслар ичида усаётган 
булса жуда осон х,ал этилиши (бу х,олда уларда биринчи кундан 
бошлаб артикуляция базаси тугри шаклланади) ва айни пайтда 
у 
катталардан 
шевага 
хос 
ёки 
халкона 
талаффуздаги 
сузларларни эшитса бу жараён жуда кийин кечиши (аникроги - 
Хеч нарсани узлаштира олмаслиги) мумкин.
Тил 
^акидаги 
фанда 
турли 
тоифадаги 
гаплар 
интонацияси 
ва 
уз-узидан, 
просодемалар, 
уларнинг 
артикуляция 
органларини 
модуллаштиришдаги 
иштироки 
масаласи жуда кам урганилган.
Тажрибалар шундан далолат бермокдаки, болалар барча 
просодемаларни х,еч бир кийинчиликсиз узлаштириб оладилар, 
айникса уларга овоз о^анги модуляциясини узлаштириш жуда 
осон 
кечади, 
купчилик болалар 
просодемаларни 
деярли 
машксиз узлаштириб оладилар. Бирок, ургатувчилар (ота- 
оналар, тарбиячилар, 
укитувчилар) узлари она тили 
интонациясини 
аъло 
равишда 
эгаллаганлари 
боис 
буни 
пайкамайдилар. Агарда бола айрим просодемаларни «мустакил 
равишда» узлаштира олмаса, катталар, одатда нуткдаги бу 
камчиликка тезда эътибор бермайдилар, бу борада болага
232


ёрдам бермайдилар ва у шу камчилик билан мактабга боради. 
У ерда эса интонациядаги нуксонни бартараф этиш нутк, 
товушлари артикуляциясидаги нуксонларни бартараф этишга 
Караганда янада кийин кечади.
Болалар 
интонациянинг 
айрим 
элементларини 
(просодемалар) 
гаининг 
яхлиг 
ингонациясидан 
ажратиб 
олишни урганадилар ва буни алодида эмас, балки гапнинг 
узида бажарадилар. 
Болалар гапнинг узини (тугалланган 
фикрни) интонациясига караб тушунишни урганадилар. Улар 
икки 
тугалланган 
интонацияни, 
яъни: 
баён 
ва 
сурок 
интонацияларини узлаштирадилар.
Тугалланган интонациялар билан бир вактда болаларга 
мантикий ургулар (гапни долзарб Укиш) курсатилади ва улар 
ёйик 
гапнинг 
мазмуний 
кесимларида 
тугалланмаган 
интонацияни бажаришни машк, киладилар. Маълу.мки бундай 
интонациялар олтита (А.Н.Гвоздев): санаш интонацияси («И к 
царевне наливное, молодое, золотое прямо яблоко летит»), 
карама-карши куйиш интонацияси («В третий раз закинул он 
невод, - пришел невод с одной рыбкою, с непростою рыбкою - 
золотою»), чакирик интонацияси («Чего тебе надобно, стар- 
че?», «Свет мой зеркальце, скажи, да всю правду расскажи..»), 
огодлантириш интонацияси ёки икки нукта интонацияси 
(«Отвечает золотая рыбка: «Не печалься, ступай себе с богом!», 
«Удивился старик, испугался: рыбачил тридцат лет и три года 
и не слыхивал, чтоб рыба говорила»), кириш интонацияси 
(«Вот пришел он к синему морю (помутилось синее море), 
стал 
он 
кликать 
золотую 
рыбку...»), 
ало^ида 
ажралиш 
интонацияси («Но царевна молодая, тихомолком расцветая, 
между тем росла, росла, поднялась - расцвела, черноброва, 
нраву кроткого такого»).
Юкорида 
баён 
килинганлар 
тилнинг 
фонетик 
ва 
фонологик воситалари равон нуткда бир вактнинг узида 
кулланилади. Боланинг равон нутки услуби, унинг \и с- 
х;аяжонлилиги унинг нутк товушларини кандай талаффуз 
этишига (артикуляцияларни гайрат билан ва аник айтиш ёки 
секин ва тушунарсиз айтиш) ва мавжуд просодемалардан кайси 
бирини танлашига (паст-жарангдор, тез-секин, овоз тембри 
билан ижобий ёки салбий \иссиётларни тасвирлаш) богликдир.
Л.В.Шерба 
рус 
тилида 
иккита 
асосий 
талаффуз 
услубларининг мавжудлигига эътиборни каратган.
233



Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish