Turakulov e

+++++	+++++
++
Suҳbat	+++++	+++++	+++++	+++++	++
Lekstiya	+++++	+++++	++++	++++++	+
Munozara	+++	+++++	+++++	+++++	++++
Kitob bilan ishlash	+++++	+++++	+++++	+++++	+++++
Namoyish қilish	+++++	+++++	+++++		++
Illyustrastiya	+++++	+++++	+++++	+++++	++
Video metodi	++++	++++		+++	+++++
Mashқ	+++++	+++++	+++++	+++++	+++++
Laboratoriya metodi	+++++	+ 1 1 1	++++	+++++	+++
Amaliy metod	+++++		+++++	++++	+++
Bilish (idrok қilish) o’yinlari	++++	+++++	+++++	+++++	++++
Programmalashtirilgan o’қitish metodlari	+++++	+++	+++	++++	+++++
O’rgatuvchi nazorat	++	++	++	+++++	+++++
Vaziyat metodi	++++	+++++	+++++	++++++	+++

Oliy maktabdagi o’қitish metodlari muammosi ko’p sonli tadқiқotlarning mavjudligiga қaramasdan ҳali to’la ҳal etilganicha yo’қ. Bu o’қitish metodlarining dialektikligi, oliy maktabdagi ta’lim mazmunining takomillashuvi, ilmiy-texnik taraққiyotning o’sib borishi bilan izoҳlanadi.
Oliy maktabdagi o’қitish metodlari muammosini ҳal қilishdan avval oliy maktabdagi o’қitish metodlarining o’ziga xosligini asoslash o’rinli bo’ladi. I.T. Ogorodnikov o’z tadқiқotlarida oliy maktabdagi o’қitish metodlarining o’ziga xosligi deganda, uning ilm o’rganish metodlari bilan yaқinlashuvidadir deb biladi. S.I. Arxangelskiyning fikricha esa, oliy maktabdagi o’қitish metodlari nafaқat dars berish usullari va uslublarini birlashtiradi, balki u bilishning o’қuv va ilmiy faoliyatga yo’naltirilgan tizimi ekanligini қayd қiladi. Shunday қilib, oliy maktabdagi o’қitish metodlari o’ziga xos xususiyatlarga ega. Endi shunday savol tuғiladi: Oliy maktab metodlari maktab metodlaridan қay jiҳatlari bilan farқlanadi?
Maktabda fan asoslari o’rganiladi, umumiy ta’lim beriladi. Oliy maktabda talaba zamonaviy fanni o’rganadi va ixtisoslik bo’yicha ta’lim oladi. Shuning uchun ҳam oliy maktab metodlari bilimlarni etkazish va anglashning usullarigina emas, balki fan taraққiyoti jarayoniga tobora kirib borish, uning metodologik va ғoyaviy asosini ochish metodi ҳamdir.
Oliy maktabdagi o’қitish metodlarini asoslashda didaktika bilan shuғullanuvchi olimlar oliy maktabdagi o’қuv jarayonining xususiyatlari va talabalarning bilish faoliyatini қamrab oladilar ҳamda talabalarning kasbiy va shaxsiy tayyorgarligi masalalariga katta aҳamiyat beradilar. Talabalarning faol ijodiy bilish faoliyati ҳamda ularning mustaқil ishlaridan iborat oliy maktab jarayoni ikki guruҳ o’қitish metodlarining farқlanishini taқozo қiladi: o’қitish metodlari va o’rganish metodlari.
O’қitish metodlari bilimlarni berish usullari sifatida қaraladi va talabalarning ilmiy bilish faoliyatiga raҳbarlik қilishga қaratilgan bo’ladi ҳamda o’қuv jarayonida olim pedagogning talabalarga ta’sir ko’rsatishini shakllantiradi.
O’rganish metodlari bilim, malaka va ko’nikmalarni ijodiy egallashga ҳamda metodik va ғoyaviy-siyosiy e’tiқodlarni ishlab chiқishga қaratilgan talabalarning ilmiy bilish faoliyati usuli sifatida belgilanadi.
Oliy maktabdagi ta’lim xususiyati o’қuv jarayonini tashkil etishda ko’rinadi. Maktab ta’limi metodlarni belgilash va o’қitish shakllarini tashkil қilishni tavsiya etadi. Oliy maktabda esa o’қitish metodlari va shakllari қo’shilib ketadi, ya’ni oliy maktabdagi dars berish metodi ayni zamonda o’қitishning tashkiliy shakli ҳam ҳisoblanadi. Oliy maktabdagi o’қitish metodlari o’ziga қo’shimcha yuklanma - mashғulotni tashkil etishni ҳam oladi.
Oliy maktabdagi o’қitish metodlari tasnifi masalasi o’zining dolzarbligini saқlab қoladi. Oliy maktabdagi o’қitish metodlari tasnifming didaktik yondashuvlari, umumdidaktik yondashuvlarga monelik қilmaydi, balki ularni rivojlantiradi. Ular oliy maktabdagi o’қuv jarayonining xususiyatlari, ularning didaktik vazifalari xarakteriga asoslanadi.
Oliy maktabda o’қitish va o’rganish metodlari қuyidagi guruҳlardan iborat keng tarқalgan tasniflarga borib taқaladi.
1.Bilimlarni berish, idrok etish va o’zlashtirish ҳamda e’tiқodni shakllantirishni ta’minlovchi metodlar. Metodlarning bu guruҳiga lekstiya, talabalarning mustaқil ishlari, mustaқil taҳsil olish bo’yicha ishlar, ishlab chiқarish jarayonlarini kuzatish, maslaҳatlar, ko’rsatma berish, ommaviy axborot, programmalashtirilgan materiallarni idrok etish va boshқalar kiradi.
2.Bilimlarni tatbiқ etish va mustaҳkamlash, malaka va ko’nikmalarni ҳosil қilish ҳamda e’tiқodni chuқurlashtirish metodlari. Bu guruҳga seminar, amaliy va laboratoriya mashғulotlari, nazorat ishlarini bajarish, programmalashtirilgan o’қituv kabinetlaridagi mashғulotlar va ishlab chiқarish amaliyoti kiradi.
3.Bilimlar, e’tiқodlarni shakllantirish va talabalarning kasbiy tayyorgarligini aniқlash metodlari. Bu o’қuv jarayonining reyting baҳolari, kollogiumlar, suҳbat o’tkazish, kurs vadiplom ishlari loyiҳalari ҳamda davlat attestastiyasi natijalarini baҳolashdir.
Bu tasnif konkret materiallar imkoniyatlarini belgilovchi eng muҳim sifatlar asosiga қurilgan.
Birinchi guruҳdagi shunday sifatlarga bilimlarni idrok қilish va o’zlashtirish, ikkinchi guruҳga - tatbiқ etish va mustaҳkamlash, uchinchi guruҳga esa - attestastiya va bilimlarni aniқlash taalluқlidir.
Oliy maktabdagi o’қitish metodlari tizimiga қuyidagi talablar қo’yiladi:

• 
  metodlar tizimi ta ‘limiy fiinksiyaga ega bo’lishi lozim. Bu didaktik maқsadlar va o’қitish vazifalariga erishishning eng қulay usulidir;
  
• 
  metodlar tizimi tarbiyalov-takomillashuvfunkstiyasiga ega bo’lishi lozim. Bunda talabalarning mustaқil ishlari, vazifalari, ularning ishga ijodiy yondashuvi ҳal қilinadi, talabalarning shaxsiy sifatlari, bilim, malaka va ko’nikmalar egallashga bo’lgan eҳtiyojlari shakllanadi ҳamda ularning diққati, irodasi, ҳissiyoti, xotirasi, tafakkuri o’sadi.
  

Eng jiddiy didaktik muammolardan biri ta’lim metodlarini tanlash nimaga boғliқ degan masaladir.
Didaktikaga oid adabiyotlarda o’қitish metodlarining қuyidagi boғliқliklari қayd қilinadi:

• 
  birinchidan, o’қuv mashғulotlarining didaktik maқsadlari va vazifalariga boғliқ;
  
• 
  ikkinchidan, bayon қilinadigan materialning xarakteriga boғliқ;
  
• 
  uchinchidan, ta’lim oluvchilarning bilimi va rivojlanish darajasiga
  

boғliқ;

• 
  to’rtinchidan, o’қuv jarayonida o’rganilayotganfan asoslarining muayyan
  

(ҳozirgi) davrdagi metodlariga boғliқ;

• 
  beshinchidan, oliy o’қuv yurti yoki kafedraning sharoitlariga boғliқ;
  
• 
  oltinchidan, o’қuvjarayonining moddiy-texnik ta’minoti bilan bogliқ;
  
• 
  ettinchidan, oⁱқituvchining pedagogue maҳorati, uning tayyorgarligi va o’’қuvjarayonini tashkil etish darajasi ҳamda oiқituvchining ҳozjrgi zamon metodlari bo’yicha bilimlariga bogliқ.
  

Shunday қilib, oliy maktabdagi o’қuv jarayoni, o’қitishning shakl va metodlarida tashkil etiladigan ko’pқirrali yaxlit tizim doirasida amalga oshiriladi. Bunda ҳar bir shakl o’z oldiga қo’ygan vazifalarni bajaradi, lekin shakl va metodlar to’plami yagona didaktik majmuani (kompleksni) ҳosil қiladi. Didaktik majmuaning amalga oshirilishi esa, o’қuv jarayonining psixologik-pedagogik қonuniyatlari bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasidagi oliy ta’limni isloҳ қilishning dolzarb vazifasi talabalarning o’қuv-bilish faoliyatini jonlantirish, o’қuv jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiқ etishga xizmat қiladigan o’қitishning shakl va metodlarini takomillashtirishdan iboratdir.

1.4. Bilish faoliyati to’ғrisida sharқ mutafakkirlarining ilmiy-pedagogik қarashlari

Oliy maktabdagi ta’lim mazmunini қayta қurish, mutaxassislar tayyorlashning yangi, samarali shakllarini izlab topish bevosita talabalarning bilish faoliyatini jonlantirish bilan boғlangandir.
Ҳozirgi davrda talabalarning bilish faoliyatini jonlantirish muammosi o’z moҳiyatiga ko’ra falsafa, sostiologiya, pedagogjka, psixologiya, xususiy metodika fanlari vakillarining dolzarb ilmiy-tadқiқot obekti bo’lib қolmoқda.
Biroқ bu muammoni, o’rta asr қomusiy olimlarning қarashlari va ta’limotini o’rganmasdan turib to’la yoritish mumkin emas. O’zbek olimi X.X. Tlashevning tadқiқotlarida o’rta asr olimlarining didaktik қarashlari umumlashtirilgan ҳolda taҳlil қilib berilgan. Xorazmiy, Kindiy, Farobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Ҳayyom va ularning boshқa zamondoshlarining ilmiy dunyoқarashi ҳamda bilimlar manbai va obekti taҳlilidan ayon bo’ladi. Bilish jarayoni қanday bosқichlardan tashkil topgan ҳamda bilish va amaliy faoliyat o’rtasida қanday munosabatlar mavjud degan savol ularni doimo қiziқtirib