Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
159 
назардан ошириш, хамда агротехникага таянган ҳолда тупроқларни 
шўрланишига йўл қўймаслик лозим. 
 
11.2 Тупроқдаги тузларнинг тупроқ хоссалари, ўсимликлар ўсиши 
ва ҳосилдорлигига таъсири 
Маълумки, тупроқ унумдорлигини пасайтирувчи салбий омиллардан 
бири – бу шўрланиш жараѐни ҳисобланади. Олиб борилган кўп сонли 
тажрибалар натижасига кўра, ҳатто кам шўрланган ерларда ҳам асосий 
қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигининг сезиларли даражада камайиши 
кузатилган. Бу жараѐннинг жадаллашиб давом этиши ерларни қишлоқ 
хўжалик экинлари учун яроқсиз ҳолга олиб келиши мумкин. Айнан мана шу 
мваммони ўрганиш кўпчилик тадқиқотчиларнинг эътиборини ўзига жалб 
қилмоқда. 
Тузларнинг 
ўсимликларга 
кўрсатадиган 
таъсири 
кўпгина 
тадқиқотчилар томонидан ўрганилган. Маълумки, тупроқдаги тузларнинг 
ўсимликларга бўлган зарарлилик даражаси ҳар хил бўлиб, улар учун энг 
зарарлиси ва хавфлиги сода (Na
2
CO
3
) ҳисобланади. Сода сувда эриб натрий 
ишқорини (NaOH) ҳосил қилади ва бу туз ўсимликларга заҳарли таъсир 
этади. У илдизларни кесиб, уларни қорайтириб, нобуд қилади. Хлор тузлари 
ҳам жуда зарарли, сульфат тузлари эса нисбатан камроқ зарарли 
ҳисобланади. Қийин эрувчи тузлар (СaSO
4
, CaCO
3
) нинг юқори миқдорлари 
ҳам ўсимликлар учун зарарсиз. Шўрланган тупроқларда натрий ва 
магнийнинг осон эрувчи тузлари кўпроқ учрайди. Уларнинг қиѐсий 
зарарлилигини қуйидаги рақамлар нисбати билан жойлаштириш (белгилаш) 
мумкин (Ахмедов ва б., 2002): 
Тузлар 
Na
2
CO
3
NaCl 
MgSO
4
NaHCO
3
Na
2
SO
4
Зарарлилик 
даражаси 
10 
5-6 
3-5 
3 
1 
Тадқиқотлар натижалари тузларнинг ўсимликларга кўрсатадиган 
салбий таъсири сульфат-хлоридли типдаги шўрланган тупроқларда хлорид-
сульфатли шўрланишга қараганда бирмунча кўпроқ эканлигини кўрсатади. 
Хлоридли шўрланишда эса сульфатли шўрланишга нисбатан жуда 
юқорилиги исботланган.
Тузларнинг сувда эриш жараѐни қаттиқ модда юзасига икки қутбли
(дипол) сувнинг таъсир этишдан бошланади. Агар сувниннг дипол (икки 
қутблилик) вақти атомлар, ионлар ва молекулаларнинг ушлаб турувчи 
кристал решеткасидан юқори бўлса, у ҳолда улар қаттиқ моддадан ажралиб 
эритмага ўтади. Тузларнинг эрувчанлиги уларнинг сувда эриган модда ва 
газларнинг табиатига, ҳароратига ва босимига боғлиқ бўлади.
Сувда хлоридлар кўпроқ (яхшироқ) эриса сульфатлардан MgSO
4
тузи 
яхши эрийди, Na
2
SO
4
ва K
2
SO
4
тузлари камроқ, CaSO
4
∙2H
2
O (гипс) жуда ѐмон 
эрийди. Ҳароратнинг ортиши билан бир қатор тузларнинг эрувчанлиги 

---