Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
162 
охир оқибатда ўсимликларнинг ѐмон ўсиши, уларнинг ривожланиш 
фазаларининг кечикиши, унумдорликнинг пасайиши ва қишлоқ хўжалик 
экинлари ҳосилдорлигининг камайишини белгилайди.
Маълумки, кучсиз шўрланган тупроқларда пахта ҳосилдорлиги 
шўрланмаган тупроқларга қараганда 10-15, ўртача шўрланган тупроқларда 
30-35, кучли шўрланган тупроқларда 60-65 % га ва ундан ҳам ортиқ камаяди.
Шўрланган тупроқлар экинлар ҳосилдорлигининг нафақат миқдорига, 
балки сифатига ҳам таъсир кўрсатади. Тупроқнинг шўрланиш даражасини 
ортиб бориши билан ўсимликлар сифати ѐмонлашиб боради. Жумладан, 
пахтанинг тола узунлиги камаяди, бир текислик даражаси ѐмонлашади ва 
толанинг мустаҳкамлиги (қаттиқлиги) пасаяди. Шўрланган тупроқлар 
картошка меваси сифатини ҳам ѐмонлаштиради. Лекин шулар билан бир 
қаторда, айрим ўсимликларда тупроқ шўрланишининг камроқ миқдори 
маҳсулотлар сифатини яхшилайди. Масалан, қовунларда қанд моддаси, ғалла 
экинларида оқсил моддаси ортади, қанд лавлаги, узум меваларида қанд 
миқдори кўпаяди. 
Қишлоқ хўжалиги экинларининг тузга чидамлилиги.
Қишлоқ 
хўжалик экинларининг тузга чидамлилиги деганда тупроқдаги ва тупроқ 
эритмасидаги тузларнинг ўсимликларга нисбатан уларнинг нормал ўсиши ва 
ривожланиши учун зарар етказмайдиган миқдори тушунилади.
Турли тупроқ шароитларида ўсувчи ўсимликларнинг тузга чидамлилик 
даражаси бир хил эмас. Улар бир қатор омилларга: ўсимлик турлари ва 
биологик хоссаларга, айнан ўсимликлар нави, ўсимликлар ѐшига, тупроқдаги 
тузлар таркибига, озиқа моддалари ва намликка, айниқса тупроқдаги органик 
моддалар миқдорига боғлиқ. Маданий ўсимликлар, умуман олганда шўрга 
чидамсиз ѐки кам чидамлилиги билан характерланади, улар ичида дуккакли 
экинлар (мош, ловия, нўхат) тузга жуда кам чидамли ҳисобланади. Айрим 
ўсимликлар тузга ўта чидамли, масалан, лавлаги (қанд лавлаги, ош лавлаги, 
ем сифатида ишлатиладиган ҳашаки лавлаги), оқ жўхори. Нисбатан шўрга 
чидамли экинларга пахта, айниқса унинг ингичка толали навлари (
Gossipium 
barbadense L
) ўрта толали навларга (
Gossipium hirsitum L
) нисбатан шўрга 
чидамли ҳисобланади. 
Шўрга чидамлилик ўсимликларнинг ѐшига қараб ўзгариб туради. 
Тузнинг ўсимликларга дастлабки таъсири, уруғларнинг униб чиқиши, 
ниҳолларнинг ўсиши ва вегетациянинг бошланиш даврларига тўғри келади.
Ўсимликлар учун нисбатан зарарсиз бўлган сульфат тузлари кўп 
бўлган тупроқларда (Фарғона водийси, Бухоро вилояти) экинларнинг тузга 
чидамлилиги юқорироқ, хлор тузлари кўп бўлган тупроқларда эса камроқ. 
Ўсимликларнинг шўрга чидамлилигини белгиловчи муҳим омил бу – тупроқ 
намлиги ҳисобланади. Тупроқларда тузлар таркибининг бир хилда бўлишига 
қарамай, ўсимликларнинг тузга чидамлилиги тупроқ намининг ортиб бориши 
билан кўпаяди, чунки бу вақтда тупроқ эритмасининг концентрацияси 
ортади. 
Ўсимликларнинг тузга чидамлилиги борасида тупроқдаги озиқа 
моддаларнинг миқдори ҳам аҳамиятга эга. Юқори унумдор тупроқларда ва 

---