Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
161 
экинларнинг якка-дукка ўсиб чиқиши кузатилади, ўсимликларнинг гектар 
ҳисобидаги сони камаяди, тупроқ юзасида шўр доғлар пайдо бўлади, 
ўсимликларнинг нобуд бўлиши кузатилади.
Тупроқ шўрланиши қишлоқ хўжалик экинларининг илдизларига ҳам 
салбий таъсир кўрсатади. Туз захираларининг катта миқдори илдизларнинг 
пастки қатламларга ўтишини кечиктиради.
Шўрланган тупроқларда ўсимликлар томонидан сув ўзлаштирилиши 
секинлашади ва транспирацияга сарф қиладиган сувнинг миқдори камаяди. 
Тупроқдан ўсимликларга сув озиқа моддалари билан уларнинг илдиз ва 
баргларининг сўриш кучи таъсири остида ўтилади. Сўриш кучи 
ўсимликларнинг ҳужайра шираси сўриш босими туфайли содир бўлиб, у 
ўсимликларда бир хил эмас. Масалан, бир қатор сабзавот ва полиз экинлари 
учун, жумладан бодрингларда сўриш кучи бор-йўғи 2-5 атм., шўрланмаган 
тупроқлардаги ғўза 10-15 атм., шўрланган тупроқлардаги 15-25 атм. 
Тупроқларда яна сув ушлаб турувчи кучлар мавжуд бўлиб, бу кучлар катта 
оралиқда ўзгариб туради. У тупроқда қанча туз кўп бўлса, нам кам бўлса, 
шунча катта бўлади. Шўрланмаган тупроқларда намлик 9,4 % бўлса, бу куч 
20 атм. ни ва кучсиз шўрланган тупроқларда 35 атм. ни ва кучли шўрланган 
тупроқларда 143 атм. ни ташкил этади.
Тупроқнинг сув ушлаб турувчи кучи ва ўсимликларнинг сўриш кучи 
кўрсаткичларининг нисбати ўсимликларнинг сув билан таъминланишини 
аниқлайди. Агар тузли эритма концентрацияси ва тупроқ эритмасининг 
сўриш босими юқори бўлса ўсимликлар сувни ўзлаштира олмайди ѐки жуда 
оз миқдорда ўзлаштиради. Бундай ҳолларда тупроқда намликнинг бўлишига 
қарамай ўсимликларнинг нобуд бўлиши (нимжон ўсиши), уларнинг ўсиш ва 
ривожланишини сусайтирувчи ―физиологик қуруқлик‖ содир бўлади.
Шўрланган тупроқларда минерал озиқланишнинг бузилиши содир 
бўлади. Бу ҳолат ўсимликларнинг қатор муҳим озиқа элементларининг 
етарли даражада ўзлаштира олмасликлари (кальций, фосфор, марганец, 
темир) ва аксинча зарарли элементларнинг (хлор, натрий, магний) кўплаб 
ўзлаштирилиши билан ифодаланади. Кучли шўрланган тупроқлардаги 
ўсимликларда хлор миқдори меъѐридан 3-4 марта, натрий 5-10 марта ортиб 
кетиши мумкин. Ўсимликларда тузларнинг катта миқдорда тўпланиши, 
уларни тузлар билан заҳарланишига олиб келади.
Тупроқдаги тузларнинг юқори концентрациясидан ўсимликларнинг 
заҳарланиши аста-секин ортиб боради, баргларнинг сўлиши ва ниҳоят 
қуриши бошланади. Кўп ҳолатларда барглари сарғаяди, уларда тузли доғлар 
пайдо бўлади. Бундай барглар кейинчалик тўкилиб кетади. Айрим ҳолларда 
ўсимликларнинг жабрланиши (заҳарланиши) тузларнинг бевосита эмас, 
балки билвосита таъсири остида тупроқ физикавий хоссаларининг 
ѐмонлашувига ва тупроқ эритмасидаги ишқорийликнинг ортиб кетишига 
сабаб бўлувчи тупроқнинг сингдириш комплексидаги сингдирилган 
натрийдан ҳосил бўлган сода ҳисобига содир бўлиши мумкин.
Тузларни ўсимликларнинг биокимѐвий ва физиологик жараѐнларига 
ҳамда тупроқнинг физик-кимѐвий хоссаларига кўрсатадиган зарарли таъсири, 

---