Тупроқшунослик асослари

сайтларини 
кўрсатишича, 
кислотали 
чўкмаларнинг 
38-71% 
рухлаштирилган миснинг эришига тўғри келади.
16
 
Тупроқларнинг шўрланиши ва шўртобланиш жараѐнлари бўйича кўп
олимларнинг илмий-тадқиқот ишларида қатқалоқнинг хавфлилиги хақида 
(жараѐннинг миқдорий механизмисиз) маълумотлар келтирилган тупроқ 
қатқалоқланишининг келиб чиқиши , жараѐннинг ўзини миқдорий жихатдан
маълумотларга эга бўлмасдан туриб, унинг йўналишининг жадаллигини
самарали йўллар билан бошқариш, салбий оқибатларнинг олдини олишга 
қаратилган агротехник тадбирларни ишлаб чиқиб бўлмайди. 
Олимлар томонидан тупроқнинг устки қисмида тез қатқалоқланиш 
жараѐнинифизик моделлаштиришнинг тажриба ускунаси ишлаб чиқилган
бўлиб , бу тезкор лабаратория шароитидаги усулда сизот сувларидаги, 
тупроқ эритмасидаги ва тупроқ қатқалоғидага тузларнинг миқдорий
балансига асосланган холда тупроқ қатқалоғининг хосил бўлиш жараѐни
бўйича тадқиқот ишларини олиб бориш мумкин. Бунда тузлар миқдорини 
16
Enciclopedia of Soil Science Second Edition edited by Rattan lal 5-bet 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
169 
NaCl, MgCl
2
*6 H
2
O, CaCl
2
*6H
2
O, Na
2
So
4
*10H
2
O, Na
2
Co
3
ва CaCo
3
хосил 
бўлган қатқалоқнинг қалинлигига ва мустахкамлигига таъсирини имкон
даражасида ўрганишни кўрсатган. Сизот сувлари таркибидаги тузларининг
концентрацияси қуйидаги миқдорда булганда қатқоқланиш намоѐн бўлиши 
аниқланган NaCl,-30г/л,58,5 г/л,70 г/л CaCl
2
*6H
2
O- 30 г/л,54,8,70 г/л,109,5 г/л, 
MgCl
2
*6 H
2
O-30 г/л,50,8 г/л,70 г/л,101,6 г/л Na
2
Co
3-53
г/л,70 г/л CaCо
3
-50 г/л и 
70 г/л. Қатқалоқнинг қалинлиги бирламчи эритмадаги, қатқалоқдаги, 
қатқалоқ остидаги хамда қатқалоқ солиштирма юзасидаги ионлар миқдори 
билан боғлиқлиги кўрсатилган. Камроқ миқдорда қатқалоқнинг 
мустахкамлигига қатқалоқ остидаги ионлар миқдори таъсир қилиниши 
аниқланган. Почвозащитное и ресурсосберагающее земледелие: Теория и 
методика исследований. FAO-CYMMIT, Анкара, 2015. – 175 с. ISBN978-92-
5-408795-1. 
Ҳаммамизга маълумки, мамлакатимизда сув таъминоти қониқарли 
эмас. Бу эса пахта, ғалла ва бошқа экинлар ҳрсилдорлигини камайтиришга 
олиб келмоқда. Янгидан суғориладиган ерларда, айниқса Мирзачўлда, Қарши 
чўлида, Шеробод чўлида, малик чўлида, Марказий Фарғона чўлида, Орол 
бўйи ҳудудларида тупроқларнинг экологик ва мелиортив ҳолати кескин 
ѐмонлашиб бормоқда. Бундай ходисалар сувдан фойдаланишни самарали 
усулларни ишлаб чиқишни ва уларни ишлаб чиқаришда жорий қилиниши 
талаб қилинмоқда. 
Республикамиз Ер ресурслари кўмитасини тупроқшунослик ва 
агрокимѐ илмий тадқиқот Давлат институтининг махлумотларига қараганда 
кейинги 15-20 йил давомида мамлакатимизда шўр тупроқларнинг майдони 
0.8 млн га ошиб, уларнинг майдони ҳозирги даврда 2.0 млн.га ташкил 
қилади. Шу жумладан ўрта ва кучли шўрланган тупроқлар майдони 0.85 
млн.га етган. Қорақолпоғистон, Бухоро, Сирдарѐ ва Жиззах вилоятларида 
шўрланган ерлар 90-95 га камайган. Ҳозирги вақтда гумуссизланиш 
жараѐнлари мамлакатимизнинг суғориладиган ерларининг 40% майдоннинг 
ташкил қилади. Бундан ташқари мамлакатимизнинг суғориладиган ерлари 
0.5 минг.га майдони гипслашган, эрогияга учраган, тошлоқ ва шўрхоқ ерлар 
бўлиб, улар кам ҳосили ҳайдалма майдонларга айланган. 
Орол денгининг сатхини пасайиши натижасида ерларда чўлланиш 
жараѐнлари кучаймоқда. Атмосферада эса чангли тузонлар сони 1.5 
бароварга ошмоқда. Бунинг натижасида суғориладиган ерларда туз тўпланиш 
жараѐнлари кучайиб бормоқда. Олимларнинг маълумотларига қараганда 
Орол денгизи сатхидан Ўзбекистон воҳаларига ҳар йили 170-200 млн.га туз 
заррачалари тушиб уларнинг миқдори 1 га ўртача 600-700 кг ташкил қилади. 
Мамлакатимизнинг янгидан суғориладиган ҳудудларида сувдан 
объектив ҳолда фойдаланмаслик натижасида сизот сувларнинг сатхи 1-3 ер 
юзасига яқинлашиб, уларнинг минераллашган даражаси 5-10 г/л қадар 
кўпайиб бормоқда. Бу омиллар ўз навбатида тупроқларда иккиламяи 
шўрланиш жараѐнини кучайтирмоқда. Бундай ҳолатлдар Мирзачўлда, 
Қарши чўлида ва бошқа ҳудудларида ривожланмоқда. 

---