Тупроқшунослик асослари

Шўр ювиш муддати ва усуллари.
Сизот 
сув сатҳи жуда чуқур 
жойлашган пайтда шўр ювиш энг маъқул давр ҳисобланади. Бунда сув оз 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
166 
сарф қилингани ҳолда тупроқ тузлардан яхшироқ тозаланади ва экиш вақтига 
келиб янада шўрсизланади. 
Суғориладиган ерларда шўр ювиш учун энг яхши вақт октябрь, ноябрь 
ва декабрь ойларидир. Қишда шўр ювиш анча қийинлашади, (айниқса тупроқ 
натрий сульфат тузларига бой бўлса) кўпчилик районларда эса баҳорда шўр 
ювишнинг фойдаси кам. Етарлича зовурлаштирилмаган ва сизот сув сатҳи 
юза жойлашган ерлар кечиктириб ювилганда тупроқ тузлардан чуқурроқ 
тозаланмайди, ювиш таъсирида кўтарилган сув сатҳи пасайишига 
улгурмайди, оқибатда тупроқнинг устки горизонти сезиларли даражада 
қайтадан шўрлана бошлайди. Тупроққа ишлов бериш сифати ѐмонлашади, 
натижада экин сийрак бўлиб қолади, ѐмон ўсади, кечикиб ривожланади, 
олинадиган ҳосил камаяди. Шундай қилиб, шўр ювиш кечиктирилгани сари 
ва у баҳорга қолдирилганида шўр ювиш самараси камая боради (Ахмедов ва 
б., 2002). 
Шўр ювишда асосан тупроққа сув бостириб ювиш усули ҳар тарафлама 
қўлланиладиган усул бўлиб қолди. Бундай усул билан шўр ювишда участка 
муваққат ариқлар ѐрдамида чек(пол)ларга бўлиб чиқилади. Жўякларга сув 
муваққат ариқлардан берилади. Шўри ювиладиган поллар турлича 
катталикда бўлиши мумкин. Даланинг юзи қанчалик яхши текисланган, 
нишаби қанчалик кичик, сув сингдирувчанлиги қанчалик катта, пол майдони 
кичик ва сув сингдирувчанлиги оз бўлса, пол майдони ҳам шунча катта 
бўлиши мумкин.
Шўр доғларни ювиш ва ўзлаштириш.
Суғориладиган ерларнинг 
мелиоратив ҳолати ѐмон бўлган баъзи хўжаликлардаги шўр доғлар умумий 
экин майдонларига нисбатан 20-25 фоизни ташкил этади. Агар доғларга 
қарши кураш олиб борилмаса, у ерларда туз тўпланиши ва шўр доғлар янада 
кўпайиши мумкин. 
Ясси ҳамда чуқур доғлар кўпинча мехник таркиби оғир, тузилиши 
жиҳатидан зич тупроқларда учрайди. Бундай ерларда экин униб чиқмайди, 
униб чиққани ҳам шўрҳоқ ўтлар орасида қурийди. Бундай шўр доғли ерлар 
текис ва кўпинча бир метрли қатлами кучли шўрларган бўлади. Дўнг доғлар 
асосан механик таркиби ўртача ва енгил тузилишга эга юмшоқ тупроқли 
ерларда учрайди. Уларни одатда шўрҳоқ ўтлар қоплаган бўлади, бутунлай 
сув чиқмайдиган ѐки қийинчилик билан чиқадиган баланд ерларга тўғри 
келади. Бундай ерларда тузнинг кўп қисми тупроқнинг устки горизонтларида 
бўлади. Анча енгил, юмшоқ тупроқлардаги дўнг доғлар ер текислаш ва шўр 
ювиш йўли билан йуқотилади. 
Тупроқ шароитига, иқлим кўрсатгичларига кўра механик таркиби енгил 
ва ўртача бўлган доғли тупроқларнинг 0-100 см қатламида 0,10-0,20 ва 0,20-
0,30 хлор бўлган, умумий шўр ювиш нормаси биринчи ҳол учун 3000-5000 м 
3-га, иккинчи ҳол учун 5000-7000 м 3-га, механик таркиби оғир ва зич 
тупроқларни ювиш нормаси тегишлича 4000-7000 ва 7000-10000 м 3-га гача 
етади. Агар доғлардан ташқари қолган майдонлар ҳам озгина шўрланган 
бўлса, унда ер текисланиб, ўғитланиб бўлгандан кейин полларга бўлинади. 
Шўр ювиш доғлар бор жойдан бошланади. Уларнинг шўрланиш даражасига 

---