Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
157 
Тупроқ таркибида тузларнинг тарқалиши ва тўпланишида иқлимнинг 
роли. Тупроқда тузларнинг тўпланиши кўпинча иссиқ ва қуруқ иқлимли 
ҳудудларга хос бўлиб, Марказий Осиѐда, жумладан Ўзбекистонда кенг 
тарқалгандир. Бунга сабаб қуруқ ва иссиқ ўлкаларда атмосфера ѐғин-
сочинининг камлиги туфайли ернинг чуқур қатламларигача намланмаслиги, 
грунт сувларининг тупроқ юзасига яқин жойлашганлиги ва парланишнинг 
ниҳоятда кўплигидир. Парланишнинг миқдори иқлимий шароитларга боғлиқ 
равишда икки хил кўринишда бўлади. Биринчидан эркин сув юзасидан 
парланиш, иккинчидан тупроқ юзасидан парланиш. Қуйида келтирилган 
жадвалдан кўриниб турибдики, шимолдан жанубга қараб юрган сари 
буғланиш ортиб боришини кўрамиз, шунга мос равишда парланиш ҳам бир 
меъѐрда ошиб боради (26-жадвал). 
26-жадвал 
Ҳар хил зоналардаги намликни буғланиши ва парланиши (мм) 
Зоналар 
Буғланиш 
Парланиш 
Тундра 
200-300 
70-120 
Тайга 
300-600 
200-300 
Аралаш ўрмон 
400-850 
250-430 
Дашт 
600-1100 
240-550 
Чала чўллар 
900-1000 
180-200 
Чўллар 
1500-2000 
50-100 
Субтропик 
800-1300 
300-750 
 
В.А.Ковданинг таърифлашича, атмосферадан тушадиган ѐғин-сочин 
ўсимликлар қоплами ва сизот сувларнинг ер юзасига узоқ-яқин 
жойлашганлигига қараб парланиш шимолдан жанубга томон иқлимни 
қуруқлаша бориши билан орта боради. 
Дашт ва ўрмон-дашт зонасида шўрхок ва шўрхоклашган тупроқлар, 
шўрланган грунтлардан ѐки ер ости сувлари чуқур жойлашмаган, 
минераллашган (1,5-2,5м) сизот сувларидан пайдо бўлади. Қўриқ дашт 
зонасида эса, тупроқларнинг шўрланиши ѐғингарчиликни озлиги ва унинг 
йил давомида бир хилда тарқалмаслигидан ва баҳор, ѐз ойларининг узоқ 
давом этишидан ва ниҳоят, атмосферадан тушадиган ѐғин ернинг чуқур 
қатламларини намлатмаслигидан ҳосил бўлади. Бундай шароитда кўпроқ 
солодлашган тупроқлар пайдо бўлади. Шўрланган ва солодлашган қатламлар 
ер юзасидан унча чуқур жойлашмаган бўлиб, сизот сувининг капилляр 
режими типи остида дашт зонасига қараганда кўпроқ туз тўпланади. 
Чўл ва чала чўл зоналарида эса бошқа зоналарга қараганда 
атмосферадан келадиган ѐғингарчиликни озлиги (ѐғингарчилик асосан баҳор 
ва қиш ойларида) ва бу тупроқни чуқур қатламларини намлата олмаслиги, 
буғланишни ниҳоятда кўплиги оқибатида бу зоналарда тузларни тўпланиши 
тез ва кўп миқдорда бўлади. Бундан ташқари сизот сувлар ер юзасидан чуқур 
жойлашмаган бўлса у тупроқ капиллярлари орқали ҳам кўтарилиб тупроқни 
шўрланишига катта таъсир кўрсатади. 

---