Тупроқшунослик асослари

Ўзбекистон ҳудудидаги шўрланган тупроқлар майдони. 
Ҳозирги 
вақтда Ер шарининг турли ҳудудларида тез суръатлар билан юзага келаѐтган 
шўрланиш 
жараѐнларини 
ўрганиш 
муҳим 
долзарб 
масалалардан 
ҳисобланади. Ўзбекистонда тарқалган шўрланган тупроқларнинг турли 
хосса-хусусиятларини ҳамда унумдорлик кўрсаткичларини шўрланиш 
жараѐнлари таъсирида ўзгариши бир қатор олимлар томонидан ўрганилган 
бўлиб, уларнинг ишларида шўрланган тупроқларнинг генезиси ва 
мелиорациясига оид умумий мваммолар ўрганилган, шу билан бирга 
тупроқлардаги сув ҳамда тузлар ҳаракатининг барча механизмлари ва 
умумий қонуниятлари очиб берилган. Буларга мисол қилиб Л.Т.Турсунов ва 
б., 1972, 1990, 2008; Узоқов ва б., 2008; М.У.Умаров, 1974, 1975; 
А.М.Расулов, 1976; А.У.Ахмедов ва б., 1984, 1994; Е.И.Панкова ва б., 1987, 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
154 
1996; А.А.Турсунов, 1987; С.А.Абдуллаев ва б., 1995, 1997; М.М.Ташкузиев, 
1996, 2000; Т.Х.Хожиев ва б., 1997; И.Турапов ва б., 2000, 2001; Курвантаев 
ва б., 2000; И.А.Ямнова ва б., 2007, 2008; Х.Э.Юлдашева, 2008 ва 
бошқаларни кўрсатиш мумкин.
Маълумки, 
сўнгги 
йилларда 
Ўзбекистон 
ҳудудида 
табиий 
компонентларнинг, шу жумладан тупроқларнинг ҳам экологик ҳолати 
ѐмонлашуви кучли даражада кузатилмоқда. Суғориш ва шўр ювиш 
меъѐрларининг ошиши сизот сувлари сатҳининг кўтарилишига олиб 
келмоқда ва бу ўз навбатида тупроқ шўрланишининг асосий сабабларидан 
бирига айланмоқда. Шу боис, арид минтақа шўрланган тупроқларининг 
унумдорлик ҳолатини ҳозирги шароитларда ўрганиш тупроқшунослик 
фанининг муҳим ҳаѐтий мваммоларидан бири ҳисобланади. 
Ўзбекистонда суғориладиган шўрланган тупроқлар турли горизонтал-
кенглик зоналарида учрайди: жанубий (Сурхондарѐ, Қашқадарѐ, Бухоро 
вилоятлари), марказий (Фарғона водийсининг кўп туманлари, Мирзачўл, 
Жиззах, Самарқанд вилоятининг айрим туманлари) ва шимолий (Хоразм, 
Қорақалпоғистон Республикаси). Бу ерларни шўрҳокли ва шўрҳоксимон
тупроқлар ташкил этади. Булардан ташқари тупроқ сингдириш комплексида
сингдирилган натрий ѐки магнийнинг миқдорлари юқори бўлган, 
агрофизикавий хоссалари ўта ѐмон шўртобсимон тупроқлар ҳам учрайди 
(Бухоро, Қашқадарѐ вилоятлари, Қорақалпоғистон Республикаси) 
Ўзбекистоннинг кўп туман ва вилоятларида тупроқдаги сульфатлар 
миқдори кўп ҳолатларда хлоридлардан анча юқори, табиийки шўрланиш 
хлорид-сульфатли ѐки сульфатли. Бухоро вилоятининг туманларида ва 
Фарғона водийсида тузлар таркибини асосан сульфатлар ташкил этиб, 
хлоридлар жуда кам миқдорда учрайди, шу боис бу ерларда тупроқ 
шўрланиш типи сульфатли. Бошқа айрим туманларда сульфат-хлоридли ва 
кам ҳолатларда хлоридли шўрланиш типлари учраб туради. Суғориладиган 
тупроқларнинг айрим қисмларида гидрокарбонатли чучук грунт сувлари ер 
юзасига яқин жойлашган майдонларда шўрланишнинг ўзига хос магний 
карбонатли тури аниқланган бўлиб, улар Самарқанд, Фарғона ва Тошкент 
вилоятларининг қатор туманларидаги ўтлоқи-ботқоқ тупроқларида учраб, 
кўпгина майдонларни эгаллаган. 
Сувда эрувчи тузларнинг юқори ҳаракатчанлиги боис суғориладиган 
шўрланган тупроқлар майдонлари доим ўзгарувчан. Табиий ва хўжалик 
омиллари шароитларига боғлиқ равишда улар нисбатан қисқа вақт ичида 
ортиши ѐки камайиши ва бир вақтнинг ўзида шўрланганлик даражалари 
кучайиб ѐки пасайиши мумкин. Суғориладиган тупроқлар шўрланганлик 
даражасига қараб 4 та асосий гуруҳга - шўрланмаган, оз шўрланган, ўртача 
шўрланган, кучли шўрланган ва шўрҳокларга бўлинади. Шўрланиш даражаси 
асосан тупроқнинг шўрланиш химизмидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. 
Турли типда шўрланган тупроқлар учун тузлар миқдорининг мақбул 
чегараси қуйидаги жадвалда келтирилган (25-жадвал).

---