Тупроқшунослик асослари

 
 
 
8.1. Тупроқ ҳавоси ва унинг ҳолатлари. 
Тупроқнинг нам булмаган бушлиқларини эгаллаб турувчи турли газлар 
ва учувчи органик бирикмалар аралашмасига 
тупроқ ҳавоси
дейилади. 
Тупроқ ҳавоси ѐки газ фазаси тупроқнинг муҳим таркибий қисми бўлиб, 
унинг қаттиқ, суюқ ва тирик организмлардан иборат қисмлари билан 
бевосита боғлиқ ҳамда ўсимликларнинг ҳаѐтий омилларидан биридир. 
Тупроқ ҳавоси ва унинг таркиби тупроқда кечадиган турли 
жараѐнларда актив иштирок этади. Тупроқ ҳавосидаги кислород 
оксидланиш реакцияси ва органик моддаларнинг парчаланишида фаол 
қатнашади. Кислород таъсирида айрим кимѐвий элементлар (Fe, Mn) 
оксидланиб, қийин эрийдиган шаклга, айримлари эса (олтингугурт, 
ванадий, хром) тез эрийдиган ҳолга ўтади. Демак, кислород баъзи 
элементларнинг ҳаракати (миграцияси) ни тезлаштириб, бошқаларни 
секинлаштиради. Органик моддаларнинг оксидланиши натижасида 
тупроқдаги углерод, азот, фосфор, олтингугурт каби биологик муҳим 
кимѐвий элементларнинг айланиши юзага келади. 
Тупроқ ҳавоси фотосинтез жараѐнида ўсимликлар фойдаланадиган 
карбонат ангидрид газининг манбаи ҳам ҳисобланади. Ҳосил яратиш учун 
сарфланадиган жами СО
2
 миқдорининг 38-72 фоизини ўсимлик тупроқдан 
олади. 
Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши кислотали чўкмаларнинг 
тушиши билан боғлиқдир. Кислотали чўкмаларга ѐмғирлар,туманлар, 
кислотали туманлар,қорлар ,газлар,қўриқ ва қаттиқ зарралар киради.Бу 
мваммо эса мунозарага ва кенг миққиѐсида ОАВ ѐритилишга олиб 
келади.
12
 
Тупроқдаги ҳаво шунингдек, туганак ва азот тупловчи бактерияларни 
азот билан таъминлайди. Ҳаво таркибидаги сув буғи тупроқнинг йиллик ва 
сўткалик сув балансида катта аҳамиятга молик. Тупроқ ҳавоси тупроқда 
эркин, адсорбирланган ва эриган ҳолатда бўлади. 
Эркин тупроқ ҳавоси тупроқнинг нокапилляр ва капилляр бушлиқларида 
сақланган бўлиб, эркин ҳаракатланади ҳамда атмосфера ҳавоси билан 
алмашиб туради. Амалда кўпинча сув билан тулмаган нокапилляр 
12
Enciclopedia of Soil Science Second Edition edited by Rattan lal 26-bet