Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
119 
келадиган иссиқлик хисобига тупланади. Органик моддалар (гунг, ўсимлик 
қолдиқлари, ҳар хил чиринди кабилар) нинг чириши натижасида ҳосил 
бўладиган иссиқлик 
ѐпиқ 
грунт 
(парник 
хужалиги) 
шароитида 
сабзавотчиликда кенг ишлатилади. 
Қуѐш нурлари тупроқ юзасига сингдирилиб, иссиқлик энергиясига ўтади 
ва тупроқнинг пастки қатламларига бериб ўтказилади. Атмосферанинг ерга 
яқин қисми ҳарорати пастроқ булса, тупроқдаги тупланган иссиқлик 
атмосферага қараб ўтади. Ер юзасига тушаѐтган ва қайтаѐтган қуѐш 
нурларининг энергиясига кура тупроқ исиб-совийди. Тупроқ юзасига 
сингдириладиган ва ундан қайтадиган иссиқлик миқдори тупроқнинг ранги, 
структура агрегатларининг ҳолатига, тупроқнинг ўсимликлар билан 
сояланишига, намланишига ва бошқа омилларга боғлиқ. Тупроқ юзасига 
тушаѐтган қуѐш радиацияси миқдори жойнинг географик жойлашувига ва 
рельеф шароитларига, шунингдек, йил, кеча-кундўз давомида ўзгариши ва 
атмосфера ҳолати (очиқ ѐки булўтли бўлиши) сингариларга боғлиқ. 
Шимолий ярим шарда қуѐш радиациясининг умумий оқими шимолдан 
жанубга келган сайин ошиб боради. Ер юзасининг муътадил кенглик 
зонасида қуѐш радиацияси куннинг урталарида, ер текис юзасида минўтига 
0,8-1,5 кал/см
2
ни ташкил этади. 
2. 
Тупроқнинг иссиқлик хоссаларига
: тупроқнинг иссиқлик сингдириши, 
иссиқлик сиғими 
ва иссиқлик ўтказувчанлиги кабилар киради. 
Тупроқнинг иссиқлик сингдириши
- тупроқнинг қуѐш энергиясини қабул 
қилиб, сингдириш хоссасидир. Тупроқнинг бу хоссаси одатда Альбедо (А) 
курсаткичи билан характерланади. Тупроқ юзасига тушаѐтган барча қуѐш 
нури энергиясига нисбатан қайтарилаѐтган энергиянинг процент миқдори 
Альбедо (А) дейилади. Альбедо қанчалик кам булса, тупроқ қуѐш 
энергиясини шунча кўп сингдиради. Альбедо тупроқнинг рангига, 
намлигига, структура ҳолатига, тупроқ юзасининг текислигига ва ўсимлик 
қопламига боғлиқ (33-жадвал). Туқ тусли, гумусга бой тупроқлар оч туслига 
нисбатан ва нам тупроқ қуруқ тупроққа қараганда қуѐш энергиясини кўпроқ 
сингдиради ва Альбедо курсаткич паст бўлади. 
11-жадвал 

---