Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
117 
ҳавосининг таркиби сингари омиллар эътиборга олинади. Бу курсаткичлар 
бир-бири билан боғлиқ бўлиб, аммо айрим омиллар аэрация шароитларини 
тулалигича ифодаламайди. Шунинг учун ҳам бу курсатгичлар конкрет 
шароитларда тупроқ хоссалари ва ўсимликларнинг аэрацияга бўлган талаби 
асосида эътиборга олиниши керак. Енгил механик таркибли (қумли ва 
қумлоқ) тупроқ ларда ва шунингдек агрономик жихатдан қимматли 
структурага эга бўлган қумоқ ва соз тупроқларда ўсимликларнинг вегетация 
даврида тупроқнинг юқори қатламларида ҳаво кўпроқ миқдорда (тупроқ 
хажмига нисбатан 20-25 фоиз) бўлиши керак.
Структурасиз оғир механик таркибли тупроқлардаги ҳаво миқдори, 
унинг зичлик ҳолатига ва тупроқ намлигига боғлиқ. Ана шундай тупроқларда 
муътадил нам бўлганда ҳам ўсимлик кислород етишмаслигидан ва СО
2
нинг 
кўплигидан қийналади. Энг кам нам сиғимига тенг нам бўлганда, ҳаво 
миқдори тупроқларда энг паст (тупроқ ҳажмига нисбатан 15 фоиз дан кам) 
ҳолатга тушади. 
Структурасиз тупроқларда қатқалоқнинг ҳосил бўлиши ҳаво режимини 
ѐмонлаштиради. Бу тупроқ жуда зич бўлиб, кам Ғовакликка эга. Н.И.Поясов 
буйича тупроқ қатқалоГидаги намлик 17, тупроқ ҳажмига нисбатан 22,2 фоиз 
бўлганда тупроқ аэрацияси ѐмонлаша бошлайди. Газ алмашинувида аэрация 
Ғоваклигинининг аҳамияти тупроқ хоссалари ва температура режимига кура 
ўзгаради. СО
2
миқдори 2-3 дан кўп булмаса, кислород концентрацияси 18-19 
фоиздан кам булмаганда тупроқ ҳавосининг таркиби мақбул бўлади. Тупроқ 
орқали ўтадиган ҳаво ва айрим газларнинг тезлигига тупроқдаги 
Ғовакликнинг умумий ҳажми ва Ғоваклик улчамига бевосита боғлиқ. 
Капилляр Ғовакликлар кўп ва намлик юқори бўлганда, ҳаво ўтмайди. 
Н.Ф.Добриков тадқиқотлари асосида, тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлигига 
қараб, унинг структура ҳолати, жумладан тупроқнинг газ алмашинуви ҳақида 
тасаввурга эга бўлиш мумкин. Агар тупроқ намлангандан сунг 60 минўтдан 
кейин, унинг ҳаво ўтказувчанлиги 60 мл/мин. ни ташкил этса - структура 
ҳолати яхши, 40-60 мл/мин - уртача, 40-30 мл/мин. - кучсиз, 20-0 мл/мин, 
бўлганда тупроқ структурасиз ҳисобланади. 
Тупроқнинг нафас олиш интенсивлиги - ҳаво режимининг муҳим 
курсаткичи ҳисобланади. Тупроқнинг бу курсаткичи кенг оралиқда ўзгариб, 
1 м
2
да 0,5 дан 10 кг гача ва ундан ошиқ бўлади ҳамда у тупроқнинг 
хоссаларига, гидротермик шароитларига, ўсимликлар қопламига боғлиқ. 
Тупроқ ҳавосининг таркибига қараб тупроқнинг аэрация шароитларини 
баҳолаш усули кенг ишлатилади. Агар СО
2
концентрацияси 2-3 дан кўп, О
2
-
19-18 фоиздан кам булса, кўпчилик экинларнинг ҳосилдорлиги камаяди. 
Экинларнинг аэрация шароитларига бўлган талабчанлигига қараб, уларни 
қуйидаги қаторга жойлаштириш мумкин. Картошка > маккажухори > Галла 
экинлари > кўп йиллик ўтлар. Ўсимликлар учун ноқулай бўлган аэрация 
даврининг давомийлиги ҳам катта аҳамиятга эга. Шунинг учун тупроқ ҳавоси 
таркибининг динамикасини билиш зарур. СО
2
ва О
2
нинг сўткалик 
динамикаси ҳароратнинг ўзгаришига қараб тупроқнинг 30-50 см чуқурлигига 
қадар етиб боради. Шу даврда тупроқ ҳавосининг таркиби 10-15 фоиз 

---