Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
114 
Кислород тупроққа атмосферадан диффузия натижасида, ѐғинлар ва 
Суғориш сувлари билан, шунингдек ўсимликларнинг ҳаво ўтказувчи 
ҳужайралари орқали ўтади. Кислород бевосита ўсимликларнинг нафас олиши 
учун сарфланади. Маданий ўсимликларнинг 1 г қуруқ модда ҳосил қилиш 
учун, уларнинг илдизлари орқали уртача 1 мг кислород сарфланади. 
Тупроқда 
эркин 
ҳолдаги 
кислород 
булмаганда 
ўсимликларнинг 
ривожланиши тухтайди. Тупроқ ҳавосидаги О
2
нинг миқдори 20 фоизга яқин 
бўлганда ўсимликлар учун энг мақбул шароит яратилади. 
Ўсимликлар тупроқ ҳавосининг таркибига жуда сезувчан бўлади. Ғўза 
тупроқ ҳавосида СО
2
10 фоизгача, лекин кислород миқдори 10-12 фоиздан 
кам булмаган шароитда нормал усади. Умуман тупроқ ҳавосидаги кислород 5 
фоиздан кам бўлганда хам, 90-100 фоизга қадарли ошганда ҳам, 
ўсимликларнинг усиб ривожланиши пасаяди. Кислороднинг ўсимликлар 
маҳсулдорлигига билвосита таъсири, унинг тупроқдаги жараѐнларга таъсири 
билан ифодаланади. Тупроқда О
2
етишмаганда анаэроб жараѐнлар 
ривожланиб, ўсимликлар учун заҳарли бирикмалар ҳосил бўлади, 
ўсимликлар учун осон ўзлашадиган озиқ моддалар камаяди, физик хоссалари 
ѐмонлашади, буларнинг барчаси, тупроқ унумдорлиги ва экинлар ҳосилининг 
камайишига олиб келади. Ҳаво яхши кириб турадиган шароитда, аэроб 
жараѐнлар бошқа омиллар билан бирга, ўсимликларнинг ривожланиши учун 
мақбул шароит юзага келади.
Тупроқдаги карбонат ангидриди асосан биологик жараѐнлар натижасида 
тупланади. Қисман СО
2
, тупроқ ҳавосига сизот сувларидан ва шунингдек 
тупроқнинг қаттиқ ва суюқ фазаларидан, унинг адсорбиланиши натижасида 
кириб тупланиши мумкин. Қисман СО
2
тупроқ эритмаси буғланганда, унинг 
таркибидаги бикарбонатларнинг карбонатларга айланиши (Са (НСО
3
)
2
Қ Са 
СО
3
+ Н
2
О + СО
2
) ва шунингдек, тупроқ карбонатларига турли 
кислоталарнинг таъсири ҳамда органик моддаларнинг кимѐвий оксидланиши 
натижасида ҳосил бўлади. Тупроқ ҳавосидаги СО
2
нинг концентрацияси 2-3 
фоиздан ошганда, ўсимликларнинг усиб ривожланиши сусаяди. Тупроқ 
ҳавосидаги СО
2
миқдори 30 фоиз бўлганда ўсимликлар ѐмон усиб, 60 фоизга 
етганда нобуд бўлади.