Tuban o‘simliklar

Suvo‘tlarning hayotiy davrasi. Suvo‘tlarning hayotiy davrasini ikkita asosiy guruh; jinsiy jarayon ro‘y bermaydigan va jinsiy jarayon haqiqiy ravishda kuzatiladiganlarga bo‘lib o‘rganish qulay bo‘ladi.
Haqiqiy jinsiy jarayon ko‘k-yashil suvo‘tlarida ro‘y bermaydi, shunga ko‘ra ular jinsiy usul bilan ko‘paymaydi. Ko‘k-yashil suvo‘tlarning har biri rivojlanish davrida etuk darajaga etguncha morfologik jihatidan farqlanmaydigan bosqichlarni o‘taydi. Ko‘p hollarda rivolanishning ma’lum davrlarida ularning tashqi ko‘rinishi boshqa turlarning etuk darajadagisiga o‘xshaydi. Masalan, Nostoc turkumining turlari rivojlanish davrida ostsillatoriyasimon, silindrospermumsimon va boshqa holatlarda bo‘ladi.
Agar suvo‘tning hayotiy davrasi bitta organizm rivojlanishining bosqichini tutsa oddiy hayotiy davra haqida gapiriladi. Rivojlanish jarayoni bir necha "oddiy" davralardan mahsuslashgan avlodlardan iborat bo‘lsa murakkab hayotiy davra ro‘y beradi. Har ikkala hayotiy davrada keskin chegara yo‘q.
Bitta suvo‘tning o‘zidagi rivojlanish jarayonining turli bosqichlaridagi morfolagik jihatidan farqlar tur ichidagi xilma-xillikka olib keladi. Bunday xilma-xillik suvo‘tning o‘sish muhi-tidagi omillarning ta’sirida kuchayib, ekologik o‘zgaruvchanlikka olib keladi. U yoki bu ekologik omil ta’sirida suvo‘tning faqat morfologik belgilari o‘zgarib qolmay, ularning xususiy rivojlanish-larida huddi yuksak o‘simliklardagiday o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Ko‘k yashil suvo‘tlarida ro‘y beradigan "hayotiy davra" atamasini faqat shartli ravishda qabul qilinadi. SHunga ko‘ra ayrim tadkikotchilar ko‘k-yashil suvo‘tlarning rivojlanishini ifodalashda foydalaniladigan "hayotiy davra" atamasi o‘rniga "siklomorfozni" taklif etishadi. Jinsiy jarayon ro‘y beradigan suvo‘tlardagi hayotiy davra muayyan ularning o‘zlariga xos ravishda ro‘y beradi. Bu jarayonni bayon etishdan avval suvo‘tlarning hayotiy davrasidagi morfologiya va ularning yadrosidagi o‘zgarishlarga nazar solaylik.
Jinssiz va jinsiy jarayon uchun xizmat qiladigan hosilalar ayni o‘simlikni o‘zida rivojlanishi ham mumkin. Gameta va sporalar (zoospora) hosil qiladigan o‘simlikni gametofit deb atash qabul qilingan. Bu o‘simlikni gametosporofit deb atash to‘g‘riroq bo‘ladi. Suvo‘tlarning ko‘pchiligida jinsiy va jinssiz ko‘payish hosilalari turli o‘simlikda rivojlanadi. Spora hosil qiladigan o‘simlik sporofit, gameta hosil qiluvchi gametofit deyiladi.
U yoki bu o‘simlikdagi gametosporofitni rivojlanishi haroratga bog‘liq. Qizil suvo‘tlaridan Porphyra tenera turida harorat 15—17° S bo‘lganda jinsiy jarayonni amalga oshiruvchilar, undan yuqori haroratda esa jinssiz ko‘payish hosilalari rivojlanadi. Umuman olganda suvo‘tlarning ko‘pchiligida gametalar pastroq harorat, sporalar esa yuqoriroq haroratda paydo bo‘ladi. Gametospo-rofitlarda u yoki bu ko‘payish hosilalarini rivojlanishiga faqat harorat emas, muhitning boshqa omillari; yorug‘likni ravshanligi, kun uzunligi, suvning kimyoviy tarqibi, shu kabilar bilan birga uning sho‘rligi ham ta’sir qiladi.
Gametosporofitlik suvo‘tlarning ko‘pchiligi shu jumladan yashil suvo‘tlardan volvokslar, kladoforalar, qizil suvo‘tlardan bangiyalar va ayrim nemaliyalar, qo‘ng‘ir suvo‘tlardan ektokarpalar, xordariyalarga xos hisoblanadi.
Gametofitlar, gametosporofitlar va sporofitlar tashqi ko‘rinishdan farqlanmasada ular aniq bilinib turadigan morfologik farqlarga ega. SHunga bog‘liq holda izomorf (o‘xshash) va getere-morf (o‘xshamagan) rivojlanish farqlanadi. Gametosporofitning ko‘pchinigida o‘zgarishli rivojlanishlar kuzatilmaydi. Ba’zan gametofit va sporofitlar morfologiyasi bo‘yicha o‘zaro farqlanmay-di, ammo turlicha ekologiya sharoitlarida o‘sganda farqlanadi.
Geteromorf rivojlanishda gametofit va sporofit morfologiyasi bo‘yicha ancha farqlanadi. YAshil suvo‘tlaridan Ascosiphonia turkumida gemotofit ko‘p hujayrali, bo‘yi bir necha santimetr kelsa, sporofit mikroskopik darajada tuzilgan, bir hujayrali hisoblanadi.
Gametofit va sporofitni nisbatlari boshqacha ham bo‘ladi. Qo‘ng‘ir suvo‘tlaridan laminariya japonica turida gametofit mikroskop ostida ko‘rsa bo‘ladigan darajada kichik bo‘lsa, sporofitni uzunligi 12 metrlagacha etadi.
Suvo‘tlarning ko‘pchiligida gametofit va sporofit mustaqil o‘simliklardir. Qizil suvo‘tlarning ayrimlarida sporofit gametofitda (Phillophora brodiaei), ayrim qo‘ng‘ir suvo‘tlarida esa (Cyclospo-rophyceae) sporofit tallomini uchida rivojlanadi. Suvo‘tlarning rivojlanish davrasi barcha sistematik guruhlarda bir xil tarzda ro‘y bermaydi. YAshil suvo‘tlarida barcha turdagi rivojlanish xillarini ko‘rish mumkin. YAshil suvo‘tlarning ko‘pchiligida vegetativ holati gaploid, ayrimlaridagina diploid holos. Tuzilishi oddiy bo‘lgan suvo‘tlar tartiblaridan Volvocales tartibida izomorf davrasi ro‘y beradi. YAshil suvo‘tlarning murakkab tuzilganlarida, hususan Ulothrichales tartibida geteromorf rivojlanish ro‘y beradi. Bunday holat Ulothrix zonata turida yahshi o‘rganilgan. Gametofit U.zonata ba’zan hujayrasi bilan substratiga birikkan turlicha uzunlikdagi ipsimon. Jinsiz ko‘payishi bazal hujayrasidan tashqari barcha hujayralarda hosil bo‘ladigan zoosporalar yordamida amalga oshadi. Zoosporangidan chiqqan zoospora unib yuqoridagi hloroplastli va quyi xloroplastsiz bazal hujayra hosil qiladi. YUqorisidagidan vegetativ hujayralar yuzaga keladi. O‘sishida vegetativ davr tugashi yoki noqulay sharoit yuzaga kelishi bilan jinsiy ko‘payishga o‘tadi. Izogametlar ayni shu iplarda zoosporolar yuzaga kelganlarida hosil bo‘ladi. Zoosporalardan farqlanib izogametalarning xivchinlari bor. Gametalarni qo‘shilishidan yuzaga kelgan zigota ma’lum vaqt harakatda bo‘lib keyin substratga birikadi, xivchinlari tashlab, qalin po‘st bilan o‘ralib bir hujayrali sporofitga aylanadi. Sporofit yumoloq, silliq po‘stli ayrim dengiz suvo‘tlarida esa tuxumsimon va bandli bo‘ladi. Qisqa yoki uzok davom etadigan tinim davridan so‘ng sporofit bu davrda oziq moddalarni g‘amlaganidan keyin zigosporani protoplasta bo‘linib 4—16 zoospora yoki aplanasporalarni hosil qiladi.
Izomorf holdagi rivojlanish Ulvales tartibining suvo‘tlariga ham xos. Gametofit va sporofitni bir biriga bog‘liq bo‘lmay rivojlanishi enteromorpha turkumi suvo‘tlarida ro‘y beradi. Gametofit sporofitdan tashqi ko‘rinishiga ko‘ra o‘zaro farqlanmaydi. Ularni ko‘payish davridagina farqlash mumkin.
Izomorf rivojlanish Oedogoniales tartibining suvo‘tlarida bir muncha murakkab tarzda o‘tadi. Oedogoniales tallomi tarmoqlan-magan uzun bir qator ipdan iborat. Jinssiz ko‘payish hujayrasining oldingi tomonida bir tutam xivchinlari bo‘lgan zoosporalari yordamida amalga oshadi. Ular har bir vegetativ hujayrada bittadan hosil bo‘ladi. Zoosporalar ma’lum vaqt suvda suzib, keyin substratga birikadi va ipga aylanadi. Jinsiy jarayon — oogam. Anteridiy va oogoniylar bitta yoki alohida iplarda yuzaga keladi. SHunday qilib, Oedogoniales turlari orasida bir va ikki uylilari ham bor. Bir qator turlarida anteridiy oogoniy oddiy tuzulishli iplarda hosil bo‘lsa, ikki uyli turlarda jinsiy dimorfizm mavjudligi bilan harakterlanadi. Bunday turlarda anteridiy pakana o‘simlikchada hosil bo‘ladi. Jinsiy dimorfizm kuzatiladigan turlarda anteridiy hosil bo‘lmay androsporangiy deb atalib har bir androsporangiyda bittadan androspora chiqib, qisqa vaqt suvda suzganidan keyin oogoniyga yoki uni yonidagi hujayraga o‘rnashadi va unib pakana erkak o‘simlikka aylanadi. Bu o‘simlik 1-2 yoki bir necha hujay-radan iborat holos. Erkak o‘simlikda darrov anteridiy yuzaga keladi, undan anterizoidlar chikib, oogoniyning mahsus tirqishi orqali kirib uni urug‘lantiradi. Zigota uch qavatli qalin po‘st bilan o‘raladi, qizg‘ish qo‘ng‘ir tusga kiradi va oosporaga aylanadi. Oospora unib 4 ta zoosporaga aylanadi va ularning har biri yangi suvo‘tga aylanadi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ko‘pchiligida gametofit va sporofitni morfologiyasi o‘xshash bo‘lishi va o‘xshamasa ham ular mustaqil holda rivojlanadi. SHunga kura_; qo‘ng‘ir suvo‘tlarni rivojlanishida izomorf va geteromorf tarzdagi rivojlanish kuzatiladi. Geteromorf rivojlanishda ulardan bittasi albatta mikroskopik tuzulishli bo‘ladi. Ko‘pincha u gametofit. Makroskopik tuzulishli tallom (sporofit) odatda substrat bo‘ylab joylashadigan protonema deb ataladigan ipdan boshlanadi. Agar protonemada ko‘payish hosilalari yuzaga kelib, ular keyinchalik yirik tallomni hosil qilsa, uni pletizmotallus deyiladi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarda geteromorf rivojlanishni Cutleriya misolida bayon etamiz. Uning bir yillik gametofit tallomini bo‘yi 15 sm atrofida keladi. Sporofit tallom bir yoki ko‘p yillik, po‘sloqsimon, diametri 10 sm atrofida. Uning sporangilarida 8-32 zoosporalar hosil bo‘ladi Cutleriya turkumining turlarini gametofit va sporofiti ular tarqalgan sarhadning turli qismlarida ro‘y beradi. Bu suvo‘tini labaratoriyada o‘stirilganda zoosporalardan gameto-fitni emas, balki sporofit rivojlanishi kuzatilgan. Urug‘lanmagan urg‘ochi gametalarning unishidan sporofitni yuzaga kelishi ro‘y berishi mumkin, ulardan rivojlangan gaploid sporofitlarda gametofitni o‘simtalari rivojlangan.
Geteromorf rivojlanishni qo‘ng‘ir suvo‘tlarga aynan mos keladigan Laminariales tartibiga mansub suvo‘tlarda kuzatiladi. Etilgan sporofit ancha katta o‘simlik bo‘lib, buyi 0,5-10 m keladi. Ayrimlari 20 m, eng kattalarini uzunligi esa 50 m gacha boradi. Sporofitda zoosporalarni yuzaga kelishi meyoz jarayoni bilan birga ro‘y beradi. Har bir sporangiyda urg‘ochi va erkak gametofitni hosil qiladigan sporalarni soni teng bo‘ladi. Zoosporangiydan chiqqan zoosporalar ma’lum muddat suvda so‘zib, substratda xivchinlarini yo‘qotadi, yumaloklashadi va tinim davrini o‘tamaydigan embriosporaga aylanadi. Gametofit ayrim jinsli va morfolo-giyasidan farq qilmaydi.
Laminariyalarning gametofiti tarmoqlangan ipsimon ko‘p hujayrali, gametofit gametangiylar hosil qilguncha 1-4 oy yashaydi. Muhit harorati ko‘tarilsa u bir yilgacha yashashi mumkin. Urg‘ochi gametofitda tuxum hujayralar hosil bo‘lib, ular tashqariga chiqqach o‘z faoliyatini to‘xtatadi. Tuxum hujayra po‘st bilan o‘ralib, tinim davrini o‘tamay unadi va rivojlana boshlaydi.
Gametofitni rivojlanishi Fucales tartibiga mansub qo‘ng‘ir
suvo‘tlarda o‘ziga xos holda ro‘y beradi. Gametofit bulinayotgan
parasporaning yuqorigi hujayrasidan boshlanadi. Gametofit
sporofit tallomining hamma qismi bo‘ylab joylashadi yoki u
tallomning uchki qismida qalinlashgan o‘rindiq-retseptakulda
joylashadi. Qizil suvo‘tlarning rivojlanishida harakterli bosqich hosil bo‘lmaydi. Ularning spora va gametalari xivchinsiz. Qizil suvo‘tlarning rifojlanishi ancha murakkab jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Qizil suvo‘tlarning erkak gametalari-spermatsiylar bittadan- spermatogoniylarda yuzaga keladi. Ulardagi xlorofillsiz ko‘payish hosilasini karpogon deyiladi. Karpogon urug‘langandan keyin, karpospora tutgan mahsus ip-gonimoblast hosil bo‘ladi.
Qizil suvo‘tlarning rivojlanishida jinsiy va jinssiz rivojlanish navbatlashib turadi. Ammo, qat’iy ravishdagi jinsiy va jinssiz avlodlarni almashinuvi ro‘y bermaydi.
Jinsiy va jinssiz ko‘payish uchun hizmat qiladigan hosilalar odatda har xil o‘simliklarda rivojlanadi. Mono-,bi-va tetrasporalar sporofitda, oogoniy va spermatangiylar gametofitda rivojlanadi. Suvo‘tlar barcha guruhlarining rivojlanishiga ularni tarixiy tarqkiyotiga nuktai nazardan qaraydigan bo‘lsak, quyidagi asosiy bosqichlarni ko‘rishimiz mumkin;
1.Hujayrani bir necha bulaklarga bo‘linishi va jinsiy ko‘payishidagisiklomorfoz.
2.Bo‘linishni ma’lum sonda bo‘lishi va belgilangan miqdordagi yangi hujayralarni hosil bo‘lishi. Sporani yuzaga kelishi.
3. Gologamiya asosidagi jinsiy jarayonni paydo bo‘lishi.
4. Gametalarni hosil bo‘lishi va izo-, anizo- va oogamiyani sodirligi. Spora va gametalarni hosil qiluvchi maxsus hosilani yo‘qligi, hamma organizmlar imkoniyat darajasidagi gametospo-radan iborat.
5.Qayta tiklanadigan sporofitni hosil bo‘lishi. Gametospo-rofitning rivojlanishida ma’lum tartibda bo‘lmagan almashinuvni va tiklanadigan sporofitni yuzaga kelishi.
6. Rivojlanishida sporofit va gametofitni navbatlanishi.
7. Rivojlanishida bir morfologik tuzulishni ikkinchisidan ustunlik qilishi (dominantligi).
8. Dibiontda keyingi avlodning o‘simtalarini yuzaga kelishi.

SUVO‘TLARNING eKOLOGIYASI

Suvo‘tlar-fotoavtotrof organizmlar. Ularni rivojlanishiga yorug‘lik, harorat, uglerod manbai, organik bo‘lmagan va organik moddalar hal qiluvchi ta’sir qiladi.
Suvo‘tlar boshqa o‘simliklar kabi gidrosfera, atmosfera va litosferadagi barcha yashash muhitlarni egallagan. Ularni tuproqda uni yuzasida, daraxtlar po‘stloqlari, loydan qilingan devorlar kabilarda, shu bilan bir qatorda ularni o‘sishi kutilmagan joylar, hatto qumliklarda ham uchratish mumkin.
Suvo‘tlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar, yuksak o‘simliklardagi kabi tirik organizmlarni hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan va bog‘liq bo‘lmaganlarga bo‘linadi. Ko‘pchilik omillar ayniqsa, abiotik, cheklovchi, ya’ni suvo‘tni o‘sishi va rivojlanishini to‘xtatib qo‘yadi. CHeklovchi sifatida ta’sir etuvchi omillar turli suvo‘t guruhlariga bir xil ta’sir qilmaydi. Suv muhitidagi cheklovchi omillarga harorat, suvni tiniqligi, oqim tezligi, unda erigan kislodorodni miqdori hisoblanadi. Quruqlikdagilar uchun ob-havo-harorat, namlik, yorug‘lik, kabilar hamda suvo‘t o‘sadigan joyni tuzilishi va tarkibi hisoblanadi.