Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

Таннархни жараёнли калькуляция қилишда харажатлар таҳлили ва баҳоланиши. Ишлаб чиқариш харажатларнинг жараёнли калькуляцияси бу саноатда оммабоп маҳсулот ишлаб чиқарувчи, лекин жараён доимо такрорланадиган операцияларга бўлинган, яъни узоқ вақт давомида оммабоп маҳсулот бир нечта қайта ишлащ босқичидан ўтадиган ишлаб чиқаришда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини ҳисоблаш методи. Уларга химик, нефтни қайта ишлаш, текстил, лак-буёқ, тегирмон, резина техник металлургия, шиша, тоғ, цемент саноати корхоналари киради.
Жараёнли метод носаноат соҳасида ҳам қўлланилади, масалан, почта хатларини саралашда, ўз-ўзига хизмат қилиш кафеларида ва бошқалар.
Жараёнли методда маҳсулот бир жараёндан бошқа жараёнга тўлиқ тайёр бўлмагунча ўтаверади. Тайёрлаш жараёни билан биргаликда ишлаб чиқариш харажатларини йиғилиши жараёни ҳам олиб борилади. Ҳар бир технологик жараён учун тўғри ва эгри харажатлар аниқланиши зарур.
Харажатлар худди калькуляциянинг намунавий методидагидай аниқланади. Ҳамма материал хом ашё меҳнат ҳаққи учун тўғри харажатлар, шунигдек, ишлаб чиқаришнинг қўшимча харажатлар ҳисобга олинади. Намунавий методда эгри ҳисобланган харажатларни катта қисми жараёнли методда тўғри харажат ҳисобланади. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнини назорати учун сарфлар, жараёндаги ускуналар амортизацияси ва бошқалар.
Жараёнли методнинг намунавийдан фарқи харажатлар ҳисоби объектининг танланишидадир. Бирлик маҳсулотнинг таннархини аниқланиши иккала методда ҳам ҳисоблаш йўли билан аниқланади, яъни ишлаб чиқаришни жами таннархини ушбу даврда ишлаб чиқарилган мағсулотлар сонига бўлиш йўли билан асосий фарқ махражнинг катталигида. Намунавий методда у кичик (масалан, битта қадақловчи машина), жараёнли методда эса катта (масалан, минг метр, бирлик, куб, галон ва ҳ.к.).


2. Бозор иктисодиёти шароитида маҳсулот ишлаб чиқариш, унинг реализациясини таҳлил қилишнинг аҳамияти
Маҳсулот хажмини киймат шаклида урганиши ишлаб чиқариш самарадорлигини ифодалаш мухим курсаткичлардан биридир. Маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация буйича режаларнинг бажарилиши мамлакатнинг иктисодий потенциалини мустахкамлайди, халкнинг усиб бораётган талабини туларок кондиришга имконият яратади. Халк хужалигининг барча бугинларини бир-бири билан богланган холда ривожлиниши учун имконият яратади. Бозор иктисодиёти шароитида хам техникага асосланган холда социал-иктисодий ривожланишни моделлаштириш, ишлаб чиқаришни интенсивлаш, унинг самарадорлигини мехнат сифатини яхшилаб талаб этилади. Ташки иктисодий фаолият олиб борадиган корхоналарда экспорт учун маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация хажмини таҳлил этишда маҳсулотининг чет эл фирмалари ва компаниялари билан тузилган шартномадаги маҳсулотининг хажми ва ассортиментига мос келишига аҳамият берилади. Бугунги кунда хар бир корхона ишлаб чиқариш хажми ва реализациясини мустакил режалаштирилади.
Шу хусусида Узбекистон Республикаси "Корхоналар тўғрисидаги конун"нинг 20-моддасидаги куйидагилар кайд этилган: "Корхоналар уз фаолиятини мустакил режалаштиради ва хомашё ресурсларини ва материалларининг мавжудлигини хамда ишлаб чиқарилган маҳсулотга, бажарилаётган ишга курсатилаётган хизматга булган талабларни хисобга олиб тараккиёт истикболларини белгилайди".
22-модда "Корхона бозор талабларини эхтимол тутилган шерикларининг имкониятларини урганишга нарх-навонинг узгариши тўғрисидаги ахборот асосида уз ишлаб чиқаришнинг таъминот бозорларнинг монополияга карши конунларининг талабларининг назарда тутган холда бевосита ёки воситачи оркали олди-сотдидаги маҳсулот сотишни ва уз ишлаб чиқаришнинг таъминотини мустакил амалга оширишда корхонага уз максадларини, ишларини, хизматларини, ишлаб чиқариш чикимларини мустакил ёки шартнома асосида белгиланадиган нархлар ва тарифларда сотади?