Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

O‘zbek tilshunosligining tarixi. Uning yuzaga kelishi va tarixiy bosqichlari.

O‘ZBEK TILI O‘TMISHDA QANDAY ATALGAN?
Xalq va tilining yoshi har qachon ham u atalayotgan ot tarixi bilan o‘lchanavermaydi. Chunki muayyan til o‘z tarixi davomida bir qancha nom bilan yuritilgan bo‘luvi mumkin. Buning misoli: hozirgi o‘zbek, o‘zbek tili atamalarining kelib chiqish tarixi uning qadar eski emas. Aslida esa o‘zbek xalqi va tilining tarixi juda eski zamonlarga ildiz otgan bo‘lib, hozirgi otining tarixi uning yoshini o‘zida aks ettirmaydi. O‘tmishda hozirgi o‘zbeklar va ularning tili bir qancha nom bilan atab kelingan.

Qadimgi turk ijtimoiy-siyosiy muhitida “xalq, ulus” tushunchasini äl~el, bodun~bodun, el-kün, el-ulus so‘zlari ifoda etgan. Bizgacha yetib kelgan ilk yozma obidalarda turkiy qavmlarning otlari ham tilga olinadi. Masalan, ko‘k turk bitiglarida turkiy qavmlarning umumiy oti türk (türk, türk bodun, türk eli) deb atalgan. Turkiy qavmlar esa oğuz (bu qavm uyushmalari säkiz oğuz, toquz oğuz deyilgan), uyğur, tatar (tatar, toquz tatar, otuz tatar), qarluq, qïpčaq, qïrqïz, basmïl otlari bilan qayd etiladi. Ba’zan bular bodun so‘zi bilan birikma shaklida ham qo‘llangan: oğuz bodun, toquz oğuz bodunï, qarluq bodun, “mamlakat, yurt” tushunchasini el so‘zi ifodalagan: türk qïpčaq eli singari. Muhimi, yozma manbalarda turkiy til va uning dialektlari ana shu qavmlarning oti bilan atog‘liq. Bu atamalar til so‘zi bilan ham qo‘shib ishlatilgan. Masalan: oğuz tili, uyğur tili.

Endi turkiy (o‘zbek) tilning o‘tmishdagi otlarini yozma yodgorliklar misolida ko‘rib chiqaylik.

Turkiy tilning o‘tmishda keng qo‘llanilgan otlaridan biri türk (türkčä, türk tili) atamasidir. Bu ot buddizmning VII–IX asrlarga mansub “Maytri simit no‘m bitig” asarida qo‘llangan. Chunonchi, asarda Partanarakshit Karnavajiki otli kishi uni to‘xri (tohar) tilidan turk tiliga tarjima qilganligi qayd etiladi: