Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Morfologik o‘zgachaliklar. Devonda o‘sha davr dialektlari orasidagi morfologik o‘ziga xosliklar ham yoritilgan. Jumladan, ko‘pchilik turklarda buyruq birlik uchun bar, ikki kishi bo‘lsa, barïŋlar ikigü (ikkovingiz boring), ko‘plik uchun barïŋlar qamuğ shaklida qo‘llanilgan. Barïŋ shakli hurmatni ifodalagan. O‘g‘uz va qipchoqlar birlikda bar, ko‘plikda esa barïŋ deydilar. Hurmat ma’nosida barïŋïz deydilar (II.51).

Turklar o‘tgan zamonda hurmat ma’nosida bardïŋïz deydilar. O‘g‘uzlar esa buni faqat ko‘plikda (hammangiz bordingiz) qo‘llaganlar (II.52).

Fe’lning o‘tgan zamon shaklini hosil qilishda dialektlar ikki guruhga ajraladi: yag‘mo, tuxsi, chigil, arg‘u, uyg‘ur, to Chingacha bo‘lgan hamma qabilalar -dï, -di // -tï, -ti affiksini qo‘shib yasaydilar: bardï “bordi”, keldi “keldi” kabi. Bu shaklni o‘g‘uz va qipchoqlarning ba’zilari – suvorinlar -duq, -dük affiksi orqali yasaganlar. Bularda birlik va ko‘plik shaklda farq qilmagan: men ya qurduq “men yoy qurdim”, biz ya qurduq “biz yoy qurdik” (II.64), ol keldük “u keldi”, biz keldük “biz keldik” (II.65). Bo‘lishsiz shaklini ham solishtiring: barmadï (turklarda) – barmaduq (o‘g‘uzlarda) “bormadi” (II.66). Fe’lning kelasi zamon shakli o‘g‘uzlarda qisqargan affiks orqali yasalgan: boshqa turklarda barïrman – o‘g‘uzlarda barïran “boraman”, boshqalarda ya qurar-men – o‘g‘uzlarda ya quraran “yoy quraman” (II.68).

II sh. birlikda shaxs-son -ŋ affiksi bilan yasalgan: tapïndïŋ. Ba’zi arg‘ular tilida u -ğ (-g) ga aylantirilgan: tapïnduğ “topinding”, sen anï qačurduğ “sen uni qochirding” (II.194).

Chigil, qashqar, arg‘u, barsag‘an, uyg‘ur va yuqori Chingacha bo‘lgan qabilalarning hammasi -ğučï, -güči // -qučï, -küči affiksli sifatdoshni qo‘llaganlar: qapğučï “o‘g‘irlovchi”, suwğarğučï “sug‘aruvchi”, sağqučï “sog‘uvchi” (II.55). O‘g‘uz, qipchoq, yag‘mo, ug‘roq, suvorin, bajanak, to ruslargacha bo‘lganlar uning o‘rnida sifatdoshning -dačï, -däči //-tačï, -täči affiksli shaklini qo‘llaganlar: bardačï “boruvchi”, turdačï “turuvchi” (II.53).

Chigil, yag‘mo, tuxsi, arg‘u, uyg‘ur, to yuqori Chingacha bo‘lgan hamma qabilalarda “ismi zamon”, “ismi makon” fe’l o‘zagiga -ğu, -gü // -qu, -kü affiksi qo‘shib yasalgan bo‘lsa, o‘g‘uzlar, qipchoq, pachanak, bulg‘orlarda fe’lning buyruq shakliga -asï, -äsi affiksi qo‘shib yasalgan: Bu ya qurğu oğur ermäs. – Bu ya qurasï oğur tägül “Bu yoy quradigan payt emas”, Bu turğu yer ermäs. – Bu turasï yer tägül “Bu turadigan joy emas” (II.71).