Oltin O‘rda davlatida til vaziyati. XIII–XIV asrlarda
mo‘g‘ulning o‘z ulusida rasmiy davlat tili mo‘g‘ulcha edi.
Chingizxon davrida mo‘g‘ullar ilk bor o‘z davlatini qurdi,
keyin bu davlat kuchli saltanatga aylandi. Bunga qadar bu
yerlar ko‘k turk xoqonliqlari, so‘ng uyg‘ur xoqonliqlariga
qarashli
o‘lka
edi.
Mo‘g‘ullar
esa
turk
davlatlari
qaramog‘idagi, uning ichidagi bir qavm sifatida (asosan, tatar,
moğul atamalari bilan) yashab kelgan. Chingizxonning
buyrug‘i
bilan
mo‘g‘ul
xati
yaratildi,
yozuvni
ular
turklar(uyg‘urlar)dan oldi. Bu davrda mo‘g‘ul adabiy tiliga
asos solindi, adabiy tilning rasmiy uslublari ishlab chiqildi.
Fikrimizni XIII asrda yashab o‘tgan yevropalik sayyoh Gilom
Rubrikning yozmalari ham dalillashi mumkin. Sayyoh o‘z
esdaliklarida yozishicha, mo‘g‘ullar yozuvni uyg‘urlardan
(turklardan) olgan, saroylarida uyg‘urlar kotiblik qilgan,
o‘zlarining mo‘g‘ulcha yorliqlarini uyg‘ur xatida bitganlar
(Григорьев 1981,81–82). Mo‘g‘ul tili Chingizxon zamonida
davlat tili maqomini oldi va mamlakatning ichki hamda xalqaro
munosabatlarida yetakchi o‘ringa chiqib oldi.
Biroq, chingiziylar qo‘l ostidagi ellarning, xususan, Oltin
O‘rda davlati(Jo‘ji ulusi)ning rasmiy tili qay til bo‘lganligi
fanda turli bahslarga olib kelmoqda. Gap shundaki, turkiy
xalqlar tarixida chuqur iz qoldirgan Oltin O‘rda davlatida
bitilgan rasmiy hujjatlar oz qolgan.
27
Mo‘g‘ul xonlarining saltanatning ilk davrlaridan qolgan
davlat miqyosidagi va chet ellar bilan olib borgan bir qancha
yozishmalariga tayanib, A.P. Grigorev XIII–XIV asrlarda
(1380 yilga qadar) Oltin O‘rda davlatida rasmiy til mo‘g‘ul tili
edi, degan fikrni bildiradi (Григорьев 1981). Biroq o‘sha
zamonlardan
qolgan
turkiy
yodgorliklar,
o‘sha
davr
tarixchilarining yozmalari va ulardagi aniq-taniq qaydlar bu
xulosani tamom inkor etmoqda.
Oltin O‘rda davlatida, qisman, mo‘g‘ul tilining ham amal
qilganligini e’tirof etmoq lozim. Bunga Volga bo‘yidan
topilgan XIV asrdan qolgan yodgorlikni misol keltirish
mumkin. Qo‘lyozma uyg‘ur xatida yozilgan bo‘lib, matnning
katta qismi mo‘g‘ul tilida, kichikroq bo‘lagi esa turkiyda.
Bundan boshqa ham uyg‘ur xati bilan mo‘g‘ul tilida bitilgan
rasmiy hujjatlar ma’lum. Aftidan, mo‘g‘ul zadagonlari o‘z
saroylarida, uy ichida (tor doirada) mo‘g‘ulcha so‘zlashganlar.
Hatto Botuxon davrida (1227–1255) rasmiy yozishmalar ham
mo‘g‘ulcha olib borilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor.
Lekin, bu hodisani Oltin O‘rda davlatining rasmiy tili
mo‘g‘ulcha edi, deb tushunmaslik kerak.
Tarixiy manbalardan ma’lumki, XIII asrda dunyo yuzini
ko‘rgan mo‘g‘ul ipmeriyasiga qaram o‘lkalar turklarning asl
yurti bo‘lgan. Imperiya chog‘ida ham bu yerlarda turklar
yashagan. Mo‘g‘ul zadagonlari boshda davlat ishlarini mo‘g‘ul
tilida olib borishga urinib ko‘rdilar. Buning imkoni
bo‘lmagach, rasmiy ishlarni turkiyda olib borishga majbur
bo‘ldilar. Hatto mo‘g‘ul zadagonlari orasida islomni qabul
qilganlari ham bo‘ldi. Mashhur sayyoh Ibn Battuta
sayohatnomasida turk o‘lkalariga kelib qolgan tatarlar
(mo‘g‘ullar)ning islom dinini qabul qilganligini tasdiqlovchi
dalillar bor. Chunonchi, u Samarqand tashqarisidagi Qusam ibn
Abbos ibn Abdul Muttalib muqaddas ziyoratgohi to‘g‘risida
yoza turib ta’kidlaydi: “Tatarlar ham qabrni tavvof etish uchun
kelib, ko‘plab pul sadaqa qiladilar, sigir va qo‘ylarini
28
qurbonliqqa olib keladilar, dirham va dinor ehson etadilar...
Tatarlar hali o‘tparast ekanliklarida ham mana shu muqaddas
maqbaraga tegmaganlar, hatto uning mo‘’jizalariga guvoh
bo‘lib sig‘ina boshlaganlar” (Иброҳимов 1993,75).
Oltin O‘rdada davlat ishlari, ichki va rasmiy munosabatlar,
xalqaro diplomatik aloqalar, asosan, turkiyda yuritilgan. Bunga
Tuxtamishxonning 1393 yili polyak qiroli Yag‘ayliga yo‘llagan
uyg‘ur yozuvli yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397 yili uyg‘ur
xati bilan bitilgan yorlig‘i misol bo‘la oladi.
XIV–XV asrlarda Xorazm adabiy muhitida “chig‘atoy
turkiysi”da yozilgan badiiy asarlar ham Oltin O‘rda til vaziyati
to‘g‘risidagi ko‘zqarashlarga oydinlik kiritadi. Xorazm
shoirlari qadimgi turk adabiyoti va tili an’analarni saqlagan
holda turkiy tilda ijod etganlar. Muhimi shundaki, Oltin O‘rda
adabiy muhitida yaratilgan asarlarning bari “chig‘atoy
turkiysi”dadir. Bu hodisa “chig‘atoy ulusi” va Oltin O‘rda,
qolaversa, mo‘g‘ullar qaramog‘idagi barcha turk o‘lkalarida
umumiy bo‘lgan adabiy til amal qilgangidan dalolat beradi.
Nasiruddin
Rabg‘uziyning
“Qisasi
Rabg‘uziy”
asari,
Xorazmiyning “Muhabbatnoma” dostoni Oltin O‘rda (Xorazm)
adabiy maktabining qimmatli namunalaridir.
Qutbning “Xusrav-u Shirin” dostoni ham Oltin O‘rda
adabiyoti va adabiy tilining yorqin o‘rnaklaridan. Mahmud bin
Ali bin as-Saroyining “Nahju-l-faradis” asari ham ayni maktab
ta’sirida yuzaga keldi. Asar 1357–1358 yili Oltin O‘rdaning
poytaxti Saroy shahrida bitilgan.
Demak, yozma manbalar, Oltin O‘rda adabiy muhitidan
qolgan o‘nlab badiiy asarlar, o‘sha zamonlardan qolgan tarixiy
asarlardagi ma’lumotlarga tayanib, XIII–XIV asrlarda Oltin
O‘rda davlatining rasmiy tili turkiy til, yozuvi esa uyg‘ur xati
edi, degan qat’iy xulosaga kelish mumkin.
O‘rta Osiyoning mo‘g‘ul istelosi davri tarixi xususida XIV
asrning birinchi yarmida o‘tgan mashhur tarixchi sayyoh Ibn
Battutaning “Tuhfatu-n-nuzzar fiy g‘aroyibu-l-amsor va
29
ajoyibu-l-Asfor” degan sayohatnomasi katta o‘rin tutadi.
Sayyohning O‘rta Osiyoga sayohati Tarmashirin hukmronligi
davriga to‘g‘ri keladi. Mavoraunnahr sultoni Alouddin
Tarmashirin haqida Ibn Battuta shunday ma’lumot beradi: “U
qudratli hukumdor, qo‘shini ham juda ko‘p. U juda katta
podsholik ustidan hukmron, o‘zi baquvvat va adolatli odamdir.
Mamlakati jahonning to‘rt ulug‘ podshosi: Xitoy podshosi,
Hindiston podshosi, Iroq podshosi va podsho o‘zbek mulklari
orasida o‘rinlashgan. ... U mamlakatni o‘z birodari al-
Jakatoydan keyin qo‘lga olgan. Bu al-Jakatoy esa o‘tparast
bo‘lib, taxtga katta akasi Kabakdan keyin o‘tirgan. Kabak ham
g‘ayridin, ammo o‘z ra’iyatiga adolatli, musulmonlarni hurmat
qiladigan kishi bo‘lgan” (Иброҳимов 1993,67). Alouddin
Tarmashirin bilan bo‘lgan uchrashuvida sultonning turkiy tilda
so‘zlaganini ta’kidlaydi.
Ibn Battuta yozadi: “Men u yerda “o‘rdu” deb ataladigan
qarorgohda bir necha kun turib qoldim. Bir kuni odatdagidek
masjidga kirib bomdod nomozini o‘qidim. Nomoz tugagach,
kimdir menga sulton ham shu masjidda ekanligini aytdi. Men
o‘rnimdan turib unga salom berish uchun yaqiniga bordim.
Shayx Hasan va faqih Hisomiddinu-l-Yoqiy sultonga mening
to‘g‘rimda, bu yerga bir necha kun muqaddam kelganligim
haqida so‘zlab berishdi. Sulton menga turkiy tilda murojaat
qildi: “Xushmisan, yaxshimisan, qutlug‘ o‘lsun” (Иброҳимов
1993,68).
Sulton bilan boshqa bir uchrashuvi to‘g‘risida yozadi:
“Shoh huzuriga – chodirga kirib, uni oltin qadalgan ipak mato
to‘shalgan taxtda o‘tirganini ko‘rdim, bu taxt minbarga o‘xshab
ketardi. Chodirning ichi zar ipak bilan to‘qilgan mato bilan
qoplangan, sultonning tepasida bir tirsak balandligida
qimmatbaho toshlar ila bezatilgan toj osig‘liq turardi. Ulug‘
amirlar sultonning o‘ng va so‘l tarafida o‘rindiqlarda o‘tirib
olishgan, ular oldida esa podishohning bolalari qo‘llarida
yelpig‘ich tutib turishardi. Chodirga kiraverishda noib, hojib,
30
Sohibu-l-alloma (muhr egasi) turishibdi. Ular (muhrni) “ol
tamg‘a” deb atashadi. “ol” – “qizil” va “tamg‘a” – “muhr”
ma’nosini bildiradi. Men chodir ichiga qadam qo‘yganimda
shu to‘rt kishi menga peshvoz chiqib, men bilan birga ichkariga
kirishdi. Men sultonga salom berdim, u savollar berdi. Sohibu-
l-alloma so‘zlarimni tarjima qilib turdi. Suhbatimiz mavzui
Makka, Madina, Quddus (Alloh ularni yanada yuksaltirsin), al-
Xalil, Damashq, Misr haqida, al-Maliku-n-Nosir, ikkala Iroq va
ularning podshosi, shuningdek, fors mamlakatlari to‘g‘risida
edi” (o‘sha kitob, 69- bet).
Muhimi, Ibn Battuta Mavoraunnahrdan o‘tib Hindistonga
borgan chog‘dagi xotiralarida ham turklarga oid bir misolni
keltiradi. Bu misol Tarmashirinning o‘g‘li bilan bog‘liq.
Sayyoh yozadi: “Hind tuprog‘iga qadam qo‘yganimdan ikki yil
o‘tgach, shunday bir xabar eshitdim: Sultonning (ya’ni
Tarmashirinning) heshlari va amirlari Xitoy bilan chegaradosh
uzoq viloyatga uning ko‘pchilik qo‘shini turgan joyga
to‘planib, sultonning Buzan-o‘g‘li ismli o‘g‘liga qasamyod
etganlar. U yerda shahzodalarni “o‘g‘li” deb atashadi”
(Иброҳимов 1993,70).
Do'stlaringiz bilan baham: |